AZƏR ALLAHININ TARİXİ-1

           bu kİtab, Bütün Allahların Atası və Ağası, hər İkİ torpağı öz nuru İlə İşıqlandıran və bu torpaqların taxt-tacının hökmdarı, həqİqətlə yaşayan, əzəlİ, sİrlİ təzahürlü İlk yaranış, öz-özünü yaratmış müqəddəs Allah, çağırana gələn, yalvarana rəhİmlİ olan əbədİ Böyük Allah, Onu ürəyİndə qəbul edənİn gözəl müdafİəçİsİ, yerİ və göyü düzəltmİş şahlar Şahı, Böyük Atam, sahİb əz-zəman, Azər və Əsəd Oğlu DƏDƏM QORQUDUN qayıdışına həsr olunur.

  

         Azərbaycan xalqının tarixi haqqında çoxlu kitablar yazılmasına baxmayaraq, bu gün də elimiz haqqındakı həqiqətlər qədim dünyanın sirləri kimi açılmamışdır. Məhz bu mənada, biz son dövr alimlərinin gəldiyi nəticələri bir kənara qoyub, qədim yazıları və mövcud reallığı əldə əsas tutmaqla müqəddəs elimizin sirlərini açmağa cəhd edəcəyik. Bizim digər tarixçilərdən fərqimiz ondan ibarət olacaq ki, biz «Quran»dakı «haqqa nahaq don geydirməyin, haqqı bilərəkdən gizlətməyin» (2.42) kəlamını üstün tutaraq yalnız və yalnız həqiqəti araşdırmağa çalışacağıq.

    «Kitabi Dədə Qorqud» dastanının Azəri türklərinin müqəddəs kitabı olmasını dünya alimləri artıq təsdiq etmişlər. Deməli, biz ən qədim abidəmiz sayılan bu kitabdan geninə - boluna istifadə edə bilərik. Bu abidəni oxumuş hər kəs təsdiq edə bilər ki, bu kitab da digər qədim abidələr kimi yarı mistik, yarı tarixi abidədir. İnsanın Allahla, Əzraillə söhbətləri, möcüzə göstərmək xüsusiyyətləri, qeybdən xəbər vermək qabiliyyəti bu kitabın, ən qədim yazılı abidələr olan Misir yazıları, «Odisseya», «Tövrat» və s. kimi  müqəddəs kitablar sırasında olduğu deməkdir. Deməli, istər-istəməz biz bu kitabın digər qədim yazılarla əlaqəsinə də fikir verməliyik.

    «Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyundan Qorqud Ata diyərlər bir ər qopdu. Oğuzun ol kişi təmam bilicisiydi, nə deyirsə olurdu. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdi. İlahmi-rəbbanilə neçə sözlər söylərdi».

        Kitabın bu ilk cümlələrindən göründüyü kimi Qorqud Ata adi adam deyildir. O, hər şeyi bilir, dedikləri həyata keçir, gələcəkdən düzgün xəbərlər söyləyir. Digər tərəfdən, elçiliyə gedən Qorqudu Dəli Qarcar vurmaq istədikdə o, möcüzə göstərib Dəli Qarcarın əlini qurudur. Deməli, Dədə Qorqud qeyri-adi ilahi xüsusiyyətlərə malik bir insandır. Qırğız, Qazax qam-şaman alqışlarının birində deyilir:  «Ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil, övliya Ata Qorqud». Bu o deməkdir ki, Qorqud nə ölü , nə də diri deyildir. Bartold bu görüşün səbəbini belə izah edir:   «Deməli, belə bir inam varmış ki, Qorqud canlılar aləmindən kənar edilmiş və eyni zamanda ölümə məhkum olunmamışdır». Bu fikirlə Jirmunski də razılaşır. Digər qam-şaman duasında deyilir:

             ”Su başında Süleyman, su ayağı ər Qorqud,

              Bəlaları sən Qorqud, çağıranda gəl Pirim”.

  Buradan belə çıxır ki, əvvəla Qorqud ölməmişdir, o hər şeyi əvvəlcədən bilir, bəlaları qorxudur və onu çağıranda da gəlir. Nəhayət, onun Pir adlandırılması Qorqud Atanın bilavasitə qədim Misirlə əlaqəsi olması deməkdir. Çünki qədim yunanların firon adlandırdıqları söz, qədim Misirdə Allah mənası verən Pir - Piro sözüdür.

      Həqiqətən də, 19-cu əsrin alman yazıçısı Georq Ebers Misir həyatını təsvir edən   «Uarda» əsərində qədim Misirdəki Qor Allahını Qorqud adlandırır. Digər tərəfdən «Kitabi Dədə Qorqud»dakı Bəkdüz Əmən personajının, tarixi 5000 ildən artıq olan qədim Misir abidəsində Təktüz Əman kimi göstərilməsi dediklərimizə danılmaz sübutdur. Qədim Misir yazısında deyilir: «Osiris və İsida, Əmən Tərüsdən olan, Zəkərərdən yaranan Təktüz Əmanı qoruyun»(I.Fridrix «deşifrovka zabıtıx pisminnostey i yazıkov» M.61 s.44). Nizami Gəncəvi isə «İskəndərnamə» əsərində ”Təktüz taxtının” sahibini «Sahibkəran»; yəni yerin -göyün sahibi, ağası adlandırır. Belə çıxır ki, «Kitabi Dədə Qorqud»dakı Bəkdüz Əmən  qədim Misir yazılarındakı Təktüz Əməndir və o burada Allah rolundadır.

     «Kitabi Dədə Qorqud»da boyların birində Təkurun arvadı, quyuya salınmış Qazan xana deyir: «Vay, sənin əlindən nə yer üzündə dirimiz, nə də yer altında ölümüz qurtulmuşdur». Burada da rəmzi mənada Qazan xan kimi göstərilən Pir Qorqudun əlindən nə bu, nə də o biri dünyada qurtulmağın mümkünlüyü, Dədə Qorqudun iki dünyanın Allahı olmasına işarədir.

     Kitabın Vatikan variantının girişindəki:”Oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdi” cümləsi, bir elin içində ikinci el yaranmışdı, mənasındadır ki, ”bu da «Kitabi Dədə Qorqud»”da göstərilən ”«İç el»in” Qorqud Allahın göydəki eli, «”Taş el»in” isə yer üzərindəki eli olması deməkdir. Bu haqda biz aşağada yazacağıq.

     Digər tərəfdən qədim Misirin Qor Allahının yazılarda ”Ağa” adlandırılması və ”Ğuz” sözünün də ona şamil edilməsi dediklərimizə daha bir sübutdur. Qeyd edək ki, o zamanlardan qalmış Pir, Ağa sözləri bu gün də dilimizdə möcüzə sahibləri mənasında işlənməkdədir. Qədim Misirdə həyat enerjisi mənasını verən ”Ğuz” sözü , bu gün şifahi xalq ədəbiyyatımızda eyni mənada Oğuz, Xız, Xızır kimi də qalmışdır. Xəzər, Gizir sözləri kimi bu sözlər də Ğuz/Oğuz ər mənasında ”«həyat enerjili günəş”» deməkdir. Deməli, Qor Allahı, yəni Qorqud eyni zamanda rəvayətlərdə ölümsüzlük qazanmış Xızır peyğəmbərdir.

        Qədim həqiqətləri daha yaxşı başa düşmək üçün biz, qədim Misirdə yaranmış kamil dilçilik elminin əsas qanunlarına nəzər salaq. Mütəxəssislər qeyd edir ki, qədim Misir dilçiliyi, Finikiya, qədim Yəhudi, Aramey və s. kimi, yalnız samitlər üzərində qurulmuşdur. Hər bir samit müəyyən bir mənanı ifadə edir ki, söz də bu samitlər birləşməsinin ümumi mənasıdır. Yalnız konsonant kök mənanı bildirir, saitlər isə müxtəlif variantlarda müxtəlif formada bağlayıcı rolunu oynayır. Buna görə də qədim Misir, Yəhudi, Ərəb və s. dilçiliklərində saitlər yazılmır. Uyğun samitlərin eyni məna verdiyi bu dilçilikdə, yerdəyişmə mənaya təsir etmir. Bu mənada Azər, əzra, əsir, aşur, arus və s. sözlərin mənası eynidir. Belə çıxır ki, sirli kabbala və sufi elminin də kökündə duran dil qədim Misir dilidir. Kabbala, dünyanın Allah tərəfindən

yaradılmasının sirri haqqındakı mistik təlimdir ki, burada cümlənin birbaşa mənasından başqa daxili, iç mənası da var. Deməli, cümlənin adi, yəni taş mənası bu dünyaya, cümlənin daxili, sirli iç mənası isə göydə yaradılmış gözəgörünməz ruhlar dünyasına aiddir. Bu məntiq qədim Misir, Assur-babil dövründən xristianlıq və sonrakı dövrlərə qədərki yazılarda ana xətti təşkil etmişdir. Müsəlmanların «batinilər» cərəyanına görə də «Quran»ın görünən-zahiri mənasından başqa, onun daxili-batini mənası da var ki,  o avamlar üçün yox, yalnız «seçilmişlər»  üçündür. Lakin hər iki dünyanın səbəbkar yaradıcısı «kainatın həyat enerjisi»” olduğu üçün, «həyat enerjisi” dünyası», yəni ruhlar dünyası əsas səbəb kimi götürülür. 

       Mogilyan və Gültəkin abidələrinin ilk sətirlərində deyilir: «Mən tanrı tək,  tanrı yaratmış bilici  türk xanı...»  və  ya  «Mən tanrı tək göydə yaranmış bilici  türk xanı ...». Bu o deməkdir ki, Göy türk abidələrini yazan Oğuzlar da, özlərinin göydə Allah yaratmış türk xanın nəsli olduğunu bilirmişlər. Eyni mənalı yazılara qədim mənbələrdə çox rast gəlmək olar. Firdovsi məhz bu mənada ”«Şahnamə”» əsərində Cəmşidin ilk dəfə göydə taxta çıxdığını yazır. Bütün bunlar haqqında daha geniş məlumat müəllifi olduğum «”Qor Əman»” adlı kitabda verilmişdir.      

         Məhərrəm Ergin, daha sonralar V.M.Jirmunski, Ditsin çapa hazırlandığı iki atalar sözünə xüsusi diqqət etmişlər və həmin atalar sözləri bunlardır: ”Oğuzdan 366 alp qopdu, 24 xas bəy, 32 Səkcək Sultan Salur Qazan oqçisi Quzan peklisi Qormuş oğlundan Qorqud”. İkinci atalar sözü belədir: «Abalca çiçəkdən ündüm, bir qətrə murdar mənidən döndüm ana rəhminə düşdüm, atə belindən endim,alə gözlü div qızınından tuğdum, tənri bir peyğəmbəri həqq bildim. Oğuz xəlqinin başına xeyir gələsini, şər gələsini yeküt tənim».Birinci atalar sözünün mənası qədim Misirin dilçilik qanununa əsasən belə açılır: ”Həyat enerjili ər, yəni Təktüz Əman bir il müddətində 32 nurlanmış müdrikləri, dan yerinin sahibini, həyat verən maya və onun hakimi olan Qor ruhunu, yəni Qor Allahını yaratmışdır”. Bu atalar sözündəki rəqəmlərlə əlaqədar qeyd etmək istərdik ki, qədim Misir yazılarında 365 qurbangahın qurulması haqda və Osirisi gözləyən 24 xüsusi Allahlar haqqında məlumatlar verilir. Bundan başqa, qədim Misirin ruhlar dünyasının, yəni iç elinin 42 hakimi var ki, bunlardan onunun adı Qor Allahının adlarıdır. Deməli, buradakı 32 rəqəmi və Qor Allahı birlikdə ölülər dünyasının hakimləridir.

        İkinci atalar sözünə gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, bu atalar sözünün də izahını yalnız və yalnız Qor Allahı ilə əlaqədar vermək mümkündür. Qədim Misir yazılarına görə Qor Allahının yaradılmasında Lotos - Şanagüllə adlanan, göldə bitən çiçəkli bitkidən istifadə  olunmuşdur ki,  uşaq Qorun lotosda təsviri Misir rəsmlərində geniş yayılmışdır. Bu atalar sözündəki  «bir qətrə murdar mənidən döndüm» ifadəsi də Qor Allahının rəmzi olan qədim Misirin Atum Allahının yaradılması ilə bağlı ifadədir. Belə ki, dünyanın yaradılması prosesində Atum Allahının mənisi və əlləri (onu çıxaran), özünü sonsuz işıq dənizi - «nun» suları timsalında yaradan Pta Allahının, yəni doqquz Allahın sözü və ürəyi ilə eyniləşdirilir. Belə çıxır ki, bu cümlədə söhbət, Qədim Misirdə kosmik hadisə kimi təsvir edilən və Qor Allahının rəmzi olan Atum Allahının yaradılmasından gedir. Atalar sözündəki ala gözlü div qızından doğum isə bu kosmik hadisənin digər detallarına işarədir. Qədimdə təbiət enerjisi ilə bağlı olan və ona bilavasitə təsir edə bilən varlıqlar div hesab edilərmiş. Div qızı anlamı isə təbiətin qadın başlanğıcı enerjisi mənasında ruhlar dünyasının rəmzidir. Tədqiqatçı alim V.N. Toporovun araşdırdığı «günəş doğan qadın» əfsanəsi ilə bağlı rəsmdə, göy Allahı Nutun günəş Allahı Qoru doğması təsvir olunmuşdur. Burada, ulduzlar arasında təsvir olunmuş qadının ayaqları arasından  qanadlı böcəy günəş diskini çıxarır. Qeyd edək ki, belə rəsm, yəni böcəyin günəşi çıxarması rəsmi, 1620-ci ilə aid Türk miniatüründə də var. Törəmə ilə əlaqadar Misir mətnlərində KZ (KA) anlayışının mənası da maraqlıdır. Pitri bunu «əcdadların ruhu», Bissinq   «həyat prinsipi», Qardiner «ruh, şəxsiyyət» və s. kimi adlandırmışlar. «KZ» anlayışının «həyat gücü» mənasını verməsi, Erman və Frenkfort tərəfindən söylənilmişdir ki,  bu da həqiqətə çox oxşardır. Bir tərəfdən «KZ» sözünün kişi tənasül aləti ilə qanunauyğun birləşməsi öküz anlamını verir və digər tərəfdən «KZ» sözü Kızat kimi vilva mənasında işlənir ki, bu da sözün «həyat gücü»,»həyat enerjisi» mənasında  olmasına işarədir və s.(Drevniy Vostok–2.M1980.s75-97).  

      Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, bu atalar sözünün hər ikisində söhbət, qədim Misir Allahı olan Qor Allahından gedir. Aşağada biz faktlarla sübut etməyə çalışacağıq  ki, qədimdə ikinci Misir ölkəsi də olmuşdur ki, «Allahlar yurdu» sayılan bu elin digər adı, dünyanın  göbəyi olan Ta-mar (Mar-Midiya F.G.) ölkəsidir. 

     Bütün bunlar o deməkdir ki, «Kitabi Dədə Qorqud» abidəsi də «Odissey», «Tövrat» və s. abidələr kimi qədimdə baş vermiş və bizə məlum olmayan hansısa kosmik hadisəyə həsr olunmuşdur. Maraqlı faktdır ki, Platon (Əflatun) da qədim rəvayət, dastan və s. abidələrin eyniliyini «Politik» əsərində xüsusi qeyd edir: «Bütün bunlar və bundan başqa minlərlə daha qeyri-adi şeylər, yalnız bir hadisənin bəhrələridir. Lakin müəyyən zaman müddətində bunların çoxu yaddaşlardan silinmiş, qalanları isə dağınıq haldadır və bunlar haqqında ayrıca danışırlar. Bütün bunların kökündə isə nə olduğu haqqında isə heç kim danışmır» (269 s). Bu o deməkdir ki, bütün dünyaya yayılmış rəvayət və nağılların kökündə yaddan çıxmış hansısa qeyri-adi bir kosmik hadisə durur. Digər yerdə Platon Solonun sözlərinə istinadən yazır: «Bizim elimiz (şəhərimiz) qədimdə çox böyük və təəccübə layiq işlər görmüşdür, hansı ki, sonradan insanların ölümü və zamanın gedişi müddətində yaddan çıxmışdır» («Timey» 21e). Beləliklə, biz nəticə çıxara bilərik ki, «Kitabi Dədə Qorqud»” abidəsi də digər abidələr kimi bu sıradandır və burada da söhbət məhz dünyanın yaranmasından gedir.

      Yazdıqlarımızdın çıxan digər nəticə odur ki, Dədə Qorqud da, Oğuz xaqan da, Xızır peyğəmbər də, qədim Misirin baş Allahı olan Qor Allahının obrazlarıdır. Bununla əlaqədar qədim Misirdə yaradılmış Qor Allahı haqqında qısa məlumat vermək istərdik.

     Təxminən 5500 il bundan əvvəl qədim Misirin ilk ”Pir”i olan Təktüz Əman (Amon), 400 min öküz, 1422 min qoyun qurbanı və s., 120 min nəhəng insanın könüllü   ölümü nəticəsində,  magik ritual, alqış-mantralar vasitələri ilə onların ruhlarını göydə toplamış və ulduzlar ətrafında əbədi ruhlar dünyasını yaratmışdır. Eyni zamanda o, göydə Qor Allahını yaratmış və qədim hind mənbələrində «”Aşvamedxa»” adlanan ritual vasitəsi ilə yer kürəsini ”at timsalında” öz iradəsinə tabe etmişdir. Magiyanın qanunları ilə tam izah oluna bilən bu ritualın nəticəsində, bəşər tarixində ilk dəfə olaraq insan ruhu ölümsüzlük qazanmışdır. ”«Kitabi Dədə Qorqud»” abidəsinin ilk cümləsi olan «Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyundan Qorqud Ata diyərlər bir ər qopdu» cümləsi də məhz bu mənada Qorqud Atanın ölümsüzlüyə ayrılması deməkdir. Bu cümlə qədim Misirin dilçilik qanununa uyğun belə başa düşülməlidir: ”«Günəş elinin ruhuna alqış söylənən dövrdə, günəş övladları nəslindən sonsuz həyat enerjili Qor Allahı deyilən bir günəş ayrıldı”». Deməli, Misir fironu Təktüz Əmanın dövrünə qədər insan öldükdə, onun ruhu işıqda parçalanıb yox olurdursa, Əman göydə ruhlar dünyasını və onun günəşi olan öz ruhu-Qor Allahını yaratdıqdan sonra, insanın ruhu bu əbədi dünyaya köçür və bilavasitə yerdəki dünyaya da təsir edə bilir. Təktüz Əman özü sağ ikən, göydə ”Ğuz” deyilən həyat enerjisi yaratmış və onu Oziri (Azər F.G.) adlandırmışdır. Bundan 16 il sonra isə Əmanın özü fiziki öldükdən sonra onun ruhu, yəni İsida (Əsəd F.G.) göydə yaradılmış Oziri ilə birləşib Qor Allahına-Qorquda çevrilmişdir.

           Qeyd etmək lazımdır ki, prof. M. Korostovun yazdığına görə qədim Misirin üfüq tanrısının ”Qor” kimi oxunuşu çoxdan köhnəlmişdir. Müasir misirşünaslar ”Qor” sözünü ”Xor Axtı” kimi oxuyurlar. Bununla əlaqədar bildiririk ki, qədim Misirdə saitlər məna ifadə etmədiyi üçün alimlər bu saitləri təxmini yazırlar. Deməli, Xor Axtı sözü həqiqətdə Xorxut kimi oxunmalıdır ki, bu da Qorqud deməkdir. Bununla belə Dərbənd şəhərində ”qırxlar” qəbirstanlığındakı Qorqud Atanın qəbirinin adı yerli əhalinin dilində elə «Xorxut Ata» kimi də qalmışdır. Qədim Misirdə Xatxor adlı Allah da vardı ki, bu da Qutqor, yəni Qorqud mənasındadır.

             Qədim Misirdəki «Qut» sözü  dilimizdə Xud/Xuda, Qodu, ingilislərdə isə  Allah mənasını verən ”Qad” kimi qalmışdır. Bu gün ”Novruz” bayramında oxunan ” «Qodu xan»” nəğməsi və ”«qodu-qodu»” oyunu da məhz bu mənada Qorqud Allahına işarədir. Prof. M. Seyidov bu haqda yazır: ”«Qodu əksliklərlə, istiliklə, nəmişliklə ilişgili olduğundan, o güləndə gün çıxır, ağlayanda yağış yağır, soyuq olur. Bundan apaydın görünür ki, Qodu iki əksliyin başlanğıcıdır».”

             Qodu-qodunu gördünmü?

             Qoduya salam verdinmi?

              Qodu burdan ötəndə

              Qırmızı gün gördünmü?

              Qoduya qaymaq gərək

              Qablara yaymaq gərək

              Qodu gün çıxarmasa

              Gözlərin oymaq gərək.

              Qodu palçığa batdı

              Qamarladım çıxartdım

              Qızıl qaya dibindən

              Qırmızı gün çıxartdım.

  Novruz bayramında sübh tezdən günəş doğanda, tonqal başında dövrə vurduqca hamı ”Qodu xan” nəğməsini oxuyardı:

             Qodu xan, Qodu xan

             Söndürmə odu xan

             At üstə Qod gətir

             Ulusa od gətir

             Qodu xan göy xanıdır

             Qodu xan dağ xanıdır

             Qodu xan ağ xandır

             Sözü bal Qodu xan

             Özü al Qodu xan.

      Buradan açıq görünür ki, Qodu adlandırılan varlıq, qırmızı gün timsalında, əkslikləri özündə birləşdirmiş Qor allahıdır. «”Avesta»”da «”qata»” kimi göstərilən qodu sözü, el arasındakı dualarda ” «kəta»” kimi də qalmışdır. Dilimizdəki gədə/gidi/güdü sözləri də buradandır. Qodunun qırmızı gün çıxarması, firon Əmanın qızılı rəngdə olan Qor Allahını yaratması mənasındadır. Qodu xanın dağ xanı, ağ xan olması onun bilavasitə sübh allahı olan Oğuz, Oziri oğlu Qor allahına/Qorquda aid olması deməkdir. Novruz bayramında keçirilən kos-kosa törənində deyilir:

            Mənim kosam canlıdır.

            Qolları mərcanlıdır

            Kosama əl vurmayın

            Kosam iki canlıdır.

Burada kosa sözü, qədim Misirdə həyat enerjisi mənasını verən «”ka»” və ruh mənasını verən ”is/iz- «issi»” samitlərindən ibarətdir. Bu isə o deməkdir  ki, Oğuz sözü də, kosa sözü kimi qədim Misirin «kz» sözü mənasındadır.  Bu sözün açması «”həyat enerjisinin ruhu”» fikrini ifadə edir ki, bu da Qoru yaratmış Əmanın ruhuna işarədir. Deməli, kosa elə firon Əmandır. Kosanın qollarının mərcanlı olması, onun əllərinin bəhrəsi olan Qorun mərcan kimi dairəvi olmasına işarədir. Kosanın, yəni Əmanın ikicanlı olması isə onun yaratdığı Qora işarədir. Firon Əman bir il müddətində göydə Qoru qurban və xüsusi rituallarla yaratmış və bir ilin tamamında Qor Allahı artıq canlanmışdı. Dilimizdəki ”«il təhvil oldu»” ifadəsi məhz buradan qalmışdır. Deməli, Novruz bayramının il təhvil olan günü Əman, Qor/Qorqud Allahını öz beynindən ayırmışdır.

       «Kos-kosa» törənində kosa birdən yıxılıb ölür və bir müddət sonra yenidən dirilir ki, bundan sonra bayram mərasimi daha da canlanır. Kosanın yıxılıb ölməsi, onun bir insan kimi fiziki ölümü deməkdir. Sonradan dirilməsi isə yaratdığı Qor Allahı ilə birləşib müqəddəs ruh kimi ölümsüzlük qazanması mənasındadır. Qeyd edək ki, İraq Kərkükündə yağış yağdırmaq istədikdə də ”«Kosa gəldi»” mərasimi keçirilir ki, bu da mərasimin bilavasitə Allaha müraciəti kimi qəbul olunmalıdır.

       Keçmişdə od çərşənbəsində gün doğan vaxt ona at qurban kəsərmişlər və inanarmışlar ki, bu qurban insanlara xoşbəxtlik gətirir. Qurbanın sübh tezdən, dan yeri sökülən vaxt kəsilməsi, onun üfüq Allahı olan Oğuz, yəni Əmanın göydə yaratdığı Qor Allahı üçün kəsilməsinə işarədir. Tonqal üstündən hoppanan vaxt deyilən deyimlərin biri belədir:

          Dədəm gəlsin, saz gəlsin

          Oymağımıza yaz gəlsin.

          Ağ saqqalın işıqdır

          Bahara yaraşıqdır.

Buradakı Dədəm sözü iki dünyanın hökmranlığını özündə birləşdirmiş Qor Allahının /Qorqudun adının qarşısında qədim Misirdən bu günədək işlənməkdədir. Ağ saqqalın işıq olması, bu Allahın işıqdan, nurdan yaranması mənasındadır. Bu gün Novruz bayramında Xızır törəninin keçirilməsi məhz bununla əlaqədardır:

           Xızır, Xızır, Xız gətir

           Var dərədən od gətir

           Xızıra Xızır deyərlər

           Xızıra çıraq qoyarlar.

  Qədim Misirdəki Kız/Xız/Ğuz sözü kişi və qadın başlanğıcı enerjisi kimi hər bir şeyin yaradıcısı sayılmışdır. Qor Allahı da özlüyündə, onu yaradan firon Əmanın ruhundan və ”qızıl dairə, disk” formasında əkslik mənasını verən ilk kişi və qadın başlanğıcı enerjisindən ibarətdir. Deməli, Qor Allahı Xız enerjisindən, yəni Oğuzdan ibarətdir və Oğuz da həyat enerjisi mənasında Qor Allahıdır. Xızırın, yəni Oğuz Ərin dərədən od gətirməsi onun günəş və təbiət enerjisindən güc almasına işarədir. Bildiyimiz kimi, yaz fəslində təbiətin oyanışı bu enerjidən çox asılıdır. Bu enerjini isə yalnız həmin enerjidən yaranmış Qor Allahı/Qorqud gətirə bilər. Çünki Qor Allahı həm ikinci dünyanı yaradan enerjiyə sahib kimi təbiətə, həm də bir insan kimi öz elinə yaxındır. Xızıra çıraq qoyulması isə onu enerji ilə yad etmək deməkdir.

 Novruz bayramında günün çıxması ilə əlaqədar oxunan mahnıda deyilir:

         Gün çıx, gün çıx

         Kəhər atı min çıx

         Keçəl qızı evdə qoy

         Saçlı qızı götür çıx.

 Bu deyimi başa düşmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, qədim Misir, Şumer və s. rəsmlərində, göydə üç varlıq təsvir olunardı. Bunlar ay, günəş və səkkizbucaqlı işarəsidir. Əgər biz keçəl qızı ay, saçlı qızı günəş kimi qəbul etsək, onda kəhər atı minib çıxan günün səkkizbucaqlı işarəsi ilə təsvir olunan Uğur/Qor Allahı olması qərarına gələrik. Uğur/Qor Allahının sübh Allahı olduğunu nəzərə alsaq, onda razılaşarıq ki, o məhz sübh tezdən günəşlə birgə çıxır. Səkkizbucaqlı işarəsi isə həyat enerjisi, yəni Oğuz mənasını verən iki xaçın birləşməsi deməkdir ki,bu da iki dünyanın həyat enerjisi mənasında Dədə” ifadəsini bildirib, Qor Allahına - Qorquda aiddir.

      Novruz bayramında yumurta boyadılması, qızılı rəngdə olan işıq dairəsinə, yəni Qorquda işarədir. Bildiyimiz kimi yumurtadan hər iki cins əmələ gəldiyi üçün o, burada həyat enerjisi olan Xız/Ğuz anlamını verir. Bayramda səməni xonçasını aparanlar həyətləri gəzər və oxuyarmışlar:

          Mən xeyirli sünbüləm,

          Mən sehirli sünbüləm,

          Yolçulara yoldaşam

         Oğuzun qardaşıyam.

         Ağ günlər yayanam mən.

          İnsana həyanam mən.

  Sünbülün sehirli olması, onun yolçulara yoldaş, Oğuza qardaş, insana həyan və ağ günlər yayan olması, onun açıq-aşkar Hermes, Oğuz, Uğur və s. adlar ilə tanınan Qor Allahına/Qorquda aid olması deməkdir. Bu bayramdakı keçi kultu isə təbiətin dirilməsi, məhsuldarlığın artımı, bərəkətlə əlaqədardır ki, bunlar da ilk qadın başlanğıcı enerjisi olan su, nəmliyə işarədir.

       Əzəl çərşənbəsi sübh tezdən köpüklənən ağ suyu, qədimdə dərdlərin dərmanı, dirilik suyu kimi qəbul edərdilər. Babalarımız su üstünə yığışaraq ”Yada” (Ay Ata) və ”Aban” (əcdad) nəğmələrini oxuyaraq, öz ulu əcdadları olan Qorqud Allahına alqış söyləyərdilər.

       «Kitabi Dədə Qorqud”»un girişindən sonrakı ”«Dirsə xan oğlu Buğac xan boyun bəyan edir»” boyu, Misir fironu Təktüz Əman tərəfindən yaradılmış ruhlar dünyası, onun ilk günündən axirət gününə kimi baş verən əsas hadisələri haqqındadır. Nəzərə alaq ki, kitabda bütün hadisələr rəmzi mənada göstərilir. Boyda Bayandır xanın əmri ilə üç çadırın qurulması, oğlu olanın ağ çadıra, qızı olanın qızılı çadıra, övladı olmayanın qara çadıra göndərilməsi, rəmzi mənada insanın yaşadığı dövrdə topladığı müdrikliyin öləndən sonra qaranlıqda itməsi, parçalanması mənasındadır. İnsan, ilk kişi başlanğıcı enerjisi sayılan işıqdan və ilk qadın başlanğıcı enerjisi sayılan sudan ibarət olduğu üçün, o öləndə ruhu ayrılıb ağ işığa, bədəni isə torpağa, nəmliyə, yəni ilk qadın başlanğıcına qarışır. İnsanın ömrü boyu topladığı biliyin, ağılın isə öləndən sonra qovuşmağa yeri olmadığı burada nəzərə çatdırılır. Buna görə də Dirsə xan atdan, dəvədən, qoçdan və s. qurbanlar kəsir və ağzı alqışlının duası ilə, yəni magik ritual, qurban və söz vasitəsi ilə bir oğul qazanır. Qor allahını yaradır. Oğlan, yəni Qor Allahı 15 ildən sonra Bayandır xanın «ağ meydanında», yəni günəş işığında cəng edir, buğaya qalib gəlir. Bütün boylarda yalnız yerindən duran və ağ ban evini qara yerə tikən Bayandır xan günəş mənasında göstərilir. Buğaya qalib gəlmək göydə buğay, öküz formasında ruhlar dünyasını yaratmaq mənasındadır.

        «”Oğuznamə»”nin üzərində ciddi elmi iş aparan Şerbak yazır ki, əlyazmanın 2-ci sətrinin birinci və üçüncü sözlərinin arasında öküz şəkli çəkilmişdir. ”Oğuz xaqan” dastanında deyilir: ”«Bəlli olsun dedilər, onun görünüşü bax budur” və öküz şəkli göstərilir».  S.Tolstov çox haqlı olaraq yazır ki, Oğuzun ”kişi stixiyası”-ünsürü (birinci arvadı) və ”su stixiyası” (ikinci arvadı) ilə izdivacından Kainat yaranmışdır.

  Qeyd edək ki, qədim Misir yazılarında da firon Əman  ”öküz” adlandırılır: «Əgər kimsə ”Ta-set”inin öküzü Amon-Ranın (Əman-Ra F.G.) əmrini bu məbədgahda pozsa, o Amon-Ranın qılıncı və Söhmətin alovunun altında olacaq və onun oğlu onun taxtında oturmayacaq»”. Qeyd edək ki, qədim Misirdəki kimi, İranda, Təxti-Cəmşiddəki sütunların başında olan ikibaşlı öküz də qədim Misir yazılarında ”Dədə ”adlandırılır. Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, ”«Kitabi Dədə Qorqud»”dakı buğaya qalib gəlmiş Buğac eyni zamanda Oğuz və Dədə Qorquddur.

       Bildirmək istərdik ki, göydə ikinci dünyanın yaradılması hadisəsi ”«Tövrat»” kitabında Nuh peyğəmbər timsalında göstərilmişdir. Nuh peyğəmbər ”işıq dənizində” ölümsüzlük qazanmaq üçün gəmi düzəldir, yəni ruhlar dünyasını yaradır və xilas olur. Bununla da özü və ondan sonrakı nəsli üçün ikinci dünya yaradır. Burada gəmiyə heyvanlardan da götürülməsi, ikinci dünyanın yaradılmasında onların ruhlarından istifadə edilməsi mənasındadır. Bu gün Qobustan, Mesopotamiya və Norveçdəki qədim abidələrdə qayığın uc hissəsindəki günəş şəkli məhz, işıq gəmisinin günəşi olan Qorqud Allahı deməkdir. Kitabda:

 ”           Ağ qayanın qaplanının erkəgindən bir kökün var   

            Ağ sazın aslanından bir köküm var.

            Əzvay qurd əniyi erkəgindən bir köküm var

            Ağ sunqur quşu erkəgindən bir köküm var”

deyimləri bilavasitə göydə yaranmış Qorqudun yaradılmasında bu canlıların ruhlarından istifadə olunması mənasındadır. Qazan xana aid edilən «Tülü quşun yavrusu», «Amit soyunun aslanı», «Qonur atın iyəsi» və s. deyimlər də məhz bu mənada göstərilir. Bununla bağlı qədim Misir yazılarının birində deyilir: ”«Tərif  əvəzi hər iki torpağın taxt-tacının hökmranı Amon-Ra, cənub torpaqlarında hökmranlıq edən aslan, Böyük Allah, göyün sahibi, üfüqün Ra-Qoruna»”.

  Gördüyümüz kimi Qorqudun aslana bənzədilməsinin də yaşı 5 min ilə yaxındır. Bundan başqa qədim Misirin Qor Allahı da göydə sahiblik edən qartala bənzədilir. Qeyd etmək lazımdır ki, «”Kitabi Dədə Qorqud»”dakı bəzi ifadələri yalnız qədim Misir yazıları ilə açmaq mümkündür. Kitabda:

”Yetdigimdə yel yetməzdi.

  Yedi urğunım Yeni Bayırın qurduna bənzərdi yigidlərim.

Yedi kiş ilə qurulurdu mənim yayım.

Qayın talı yeləgümdən sum altunlu mənim oxum.”

  Digər yerlərdə:

”Qaba öncəm-oyluğum qarşu tutan Qazan ər idim.

Firon şişlər yükəlib yerdən çıxsa

Qaba öncəmlə pərçin qılan Qazan ər idim.

Yedi başlı əjdahaya yetib vardım.

Qlavuzsuz yol başaran Qazan ər idim.”

  Bu və ya digər deyimlərdə söhbət bilavasitə göydə yeni günəş və yeni el yaratmış Qorquddan və onun bu yaranışda istifadə etdiyi yeddi növ enerjidən gedir. Qədim Misirdə ”Xator” kimi qəbul edilmiş ”Qadir” Allahı yeddiliklə, yeddi qadın ilahəsi ilə təsvir olunarmış ki, bura yeddi növ möcüzə aiddir və bunlar Qorqud nəslinə ötürülən xüsusiyyətlərdir; gələcəyi görmə, təbiətə təsir etmə, insanları sözlə sağaltma və s. bu yeddiliyə daxildir. Qeyd edək ki, ”Xator” adı sonrakı ərəblərdə ölümsüzlük qazanmış ”Xıdır” adı kimi də qalmışdır ki, bu da «həyat enerjili günəş ata»” anlamındadır. Kitabda ”«Qaba aləm götürən xanımız Bayandır xan»” cümləsindəki ”Qaba aləm” sözü  göydəki el mənasında işlədilir ki, bu gün bu söz dilimizdə «”Qibleyi-aləm»” kimi qalmışdır. ”Qaba-aləm” sözü qədim Misirdə Qor Allahının göydə yaratdığı ruhlar dünyasıdır. Buna görə də yazılarda Qor Allahı Oziri mənasında «Qaba aləmin ilk oğlu» adlandırılır. Qor Allahının Qaba aləmi Nut göyündən ayırmasının rəsmi qədim Misir şəkillərində vardır.

          Digər tərəfdən ” «Kitabi Dədə Qorqud”»da Basat anasına ”Qaba ağac” deyir ki, bu da mifologiyalardakı ”həyat ağacı”, ”dünya

  Ağacı» mənasındadır. Belə ki, Firon Əman yerdəki aləmlə göydə yaratdığı ruhlar aləmini dünya ağacı vasitəsi ilə birləşdirmişdir. Deməli, insan yerdə öldükdən sonra onun ruhu bu ağacın gövdəsi vasitəsi ilə ağacın budaqlarına, yəni əbədi ruhlar dünyası olan Qaba aləmə daxil olur. Dünya ağacı özlüyündə yerdəki canlıların ruhundan yarandığı üçün o göydə qadın başlanğıcı mənasındadır. Qor Allahı/Qorqud ilk kişi və qadın başlanğıcı enerjisindən ibarət olduğu üçün qadın başlanğıcı enerjisini təmsil edən Qaba ağac onun anası sayılır.

        Qardaş Türkiyədə Qorqud haqqındakı rəvayətlərin çoxunda qeyd olunur ki, ölümdən qaçan Qorqud Ata hər yerdə ölümə rast gəlir. Nəhayət, o su üzərində sakitlik tapır ki, burada ölüm ona yaxın dura bilmir. Qorqud Atanın su üzərində ölümsüzlük qazanması, su-nəmlik, yəni ilk qadın başlanğıcı enerjisi mənasında dünya ağacına işarədir ki, Qorqud Ata bu dünya ağacının budaqlarında yerləşən ruhlar dünyasında ölümsüzlük qazanır.

 «Kitabi Dədə Qorqud»da Allah haqqındakı

           Yucalardan Yucasan, kimsə bilməz necəsən

           Anadan toğmadın, sən atadan olmadın

deyimi qədim Misir yazılarının belə ifadə olunur: «Ən birinci yaranan və mənası heç kim tərəfindən dərk edilməyən Amon. Ondan qabaq və onunla bir vaxtda heç bir allah olmamışdır. Onun, ona ad verməli olan nə anası, nə də ”mən yaratdım” deyə bilən atası olmamışdır. Bütün Allahlar, o öz-özünü yaratdıqdan ” sonra yaranmışlar». «Allah  ata və anadır, atalar atası və analar anasıdır.O doğur, lakin doğulmamışdır; O yaradır, lakin yaradılmamışdır; O özünü doğmuş, və özünü yaratmışdır. O törədir, lakin törənməmişdir. O öz simasını törətmiş, öz bədəninin heykəltəraşıdır»(U.Bac.«Yeqipedskaya reliqiya.Y.maqiya»M2000.s.29)». «Quran»da isə bu fikir belə ifadə olunur: «Allah təkdir, əbədidir, doğmamış, doğulmamışdır və ona bir dənə də tay olmamışdır» («Quran» 112; 1,2,3,4)

     Kitabda Qorqud Atanın bəglik, taxt-tac, var-dövlət verməsi hadisəsi qədim Misir yazılarında daha dəqiq göstərilir: «Amon mənə dedi: Mən sənə Nesxi torpaqlarının tacını verirəm. Mən sənə sel, daşqın verirəm, mən sənə yağış suyu verirəm. Bütün sənə qarşı qalxanları sənin səndəllərin altına verirəm. Sənin düşmənlərin sağ olmayacaq»”. Gördüyümüz kimi burada Qor Əman öz istədiyinə taxt-tacla bərabər onun istəyi ilə yağış yağdırmaq qabiliyyəti də verir və onun düşmənlərini məhv etməyi də öz öhdəsinə götürür.

                              

                         Qorqud - qədim Misirin Qor Allahıdır

          «Kitabi Dədə Qorqud»” abidəsinin Vatikan variantında qeyd olunur ki, «Oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdu”». Bu cümlə o deməkdir ki, bir elin içində ikinci el yaranmışdı. Deməli, kitabdakı taş el” oğuz eli, onun içində yaranmış el isə iç el”dir. Burada «vilayət» sözünün işlənməsi isə onu göstərir ki, «təmam vilayəti» anlayışı bilavasitə sufiliklə bağlıdır. Sufilikdə «vilayə», «vilayət» sözləri (övliya, vəli sözləri ilə eynidir), sufi müqəddəslərinin keyfiyyəti, onların Allaha yaxınlığı mənasındadır.  R. Nikolson bu kateqoriyalı sufi müqəddəsləri haqda belə yazır: «Vəli, yəni müqəddəs, kamil insanın (yəni Adəmin) kütləvi tipidir və bilmək lazımdır ki, Məhəmməd peyğəmbərin müqəddəsləri kultu, peyğəmbərlər kultu kimi birdən görmə, görülməyən və başa düşülməyən şeyləri görmə, hər şeyin aydınlaşması (qamlıq vəziyyətində görmə mənasında) və s.-dən başqa bir şey deyildir» (204, s 78-79). Deməli, «vilayət»” sözü ikinci dünya ilə əlaqədardır, yəni yalnız qamlıq, ekstaz vəziyyətində görülə bilən ruhlar dünyası deməkdir. Həqiqətən də «Kitabi Dədə Qorqud»”da Əzraili görən Dəli Domrulun «gözləri görməz, əli tutmaz olub, canı cuşa gəlir və ağzı buz kimi olur”» və s. Belə çıxır ki, Dəli Domrul Əzraili ekstaz, qamlıq vəziyyətində görmüşdür. Digər tərəfdən kitabdakı «təmam vilayəti”» sözü, qədim Misirin Atum/Atam” Allahının vilayəti kimi başa düşülməlidir. Atam Allahı qədim Misirdə söz, qurban, maqik ritual və s. vasitələrlə göydə yaradılmış ruhlar dünyasıdır. Bu haqda, müəllifi olduğum  «Kniqa Qora ili rasşifrovka Torı» ” (bax. İnternetdə: http://hosting.bakinter.net/torah/index.html ) kitabında daha geniş məlumatlar var. Bu o deməkdir ki, «təmam vilayəti»”, göydə yaradılmış ruhlar dünyası olan «Adəm eli»” mənasındadır və onu ancaq ekstaz, qamlıq vəziyyətində görmək mümkündür.

       Samitlər qanunundan çıxan ümumi nəticəyə görə, övliya/vəli sözləri ilə vaal/bal sözləri eyni mənalı sözlərdir. Bal, vaal adı qədim Babil, Finikiya və s. ölkələrdə qoruyucu ruh, ağa, Allah mənasında işlənmişdir. Balaat, yəni vilayət adı isə qadın Allah, ilahə fikrini ifadə edir. Digər tərəfdən mənbələrdə Balaat Allahı «Balaat Qebal”» adı ilə adlandırılır ki, bu da «vilayəti Qəbələ»” deməkdir. Bu gün dilimizdə ölüm ayağında olan adama – «onun vələdi dönüb» deyirlər ki, buradakı «vələd» sözü «valaat» kimi «ölüm şahlığı» olan «vilayət» mənasındadır.  Qəbələ” sözü «Kitabi Dədə Qorqud”»da  «Qaba aləm»” kimi işlənmişdir ki, dilimizdəki «qibleyi aləm”», «qiblə»” sözləri də bu məntiqlə göydəki ruhlar dünyasının adıdır. B.A.Turayev yazır ki, Baal Allahına «Salam-Vaal»”, «Pene Baal»”, «Şem Baal»” və s. adları da şamil edilir.  «Kitabi Dədə Qorqud”»da Dədə Qorqudun «vilayət issi»” olması qeyd olunur ki, bu da onun «vilayət ruhu»”, «el”, aləm ruhu»” olması deməkdir. Deməli, «Salam-Vaal»” sözü, «issi aləm Vaal”» - «İslam Vaal»” deməkdir. Qaba aləm, yəni ruhlar dünyası göydə yerləşdiyi üçün ona «Səma Baal”», yəni «Şem Baal»” da deyirdilər. «Pene Baal»” haqda biz aşağıda yazacağıq. Babil ilahəsi olan Balaat Allahı, eyni zamanda, divar rəsmlərində qədim Misirin İsida-Xator Allahı sifətində də göstərilir və digər Xatxor Allahı ilə də eyniləşdirilir. Xatxor adı Qutqor, yəni Qorqut-Qor Allahı (Dərbənddə Xorxut) fikrini ifadə edir. Xator isə dirilik suyu içib ölümsüzlük qazanan Xıdır mənasındadır ki, biz bu haqda da yazacağıq. Belə çıxır ki, Qorqud Ata ruhlar dünyasının ruhu olmaqla bərabər, ruhlar dünyası onun bədənindədir. «Kitabi Dədə Qorqud»”dakı «Qaba aləm götürən xanımız Bayandur xan»” deyimi onu göstərir ki, həqiqətən göydəki «Qaba aləmi», rəmzi mənada Bayandur kimi göstərilən Dədə Qorqud götürmüşdür. Bu isə o deməkdir ki, qədim Misirin kosmik Allahı olan «Atum/Adəm»” Allahı, başı göylərə çatan Qor Allahıdır. Yəhudi mənbələrində Adəmin boyunun yarananda dünyanın bu başından o başına çatması, yəni Allah simasında olması, onun iki cinsliliyi və kamilliyi haqqında məlumatlar çoxdur.

     Sufilər dahisi Əbu Həmid Əl Qəzəliyə görə dünya üç hissəyə bölünür ki, bunun da birincisi, gözə görünən və hiss edilən «aləm əl-mülk və - şəhad”dır». İkinci dünya mənəvi dünyadır ki, bu «aləm əl-cəbərut»”, üçüncü dünya isə gözə görünməz o biri dünyadır ki, bu da «aləm əl-qeyb və-l-mələküt”dür». Mülkün” - insanların yerdə yaşadığı el olduğunu nəzərə alsaq, onda  mələküt”ün ruhlar dünyası olduğu qənaətinə gələrik. Buradakı keçid dünyası olan  cəbərut”, bilavasitə Allahın qüdrəti mənasında, yerdəki aləmlə göydəki aləmin keçidi və eyni zamanda giriş qapısı mənasındadır. Mələkütlə cəbərut Qor Allahının bədəni olduğu üçün bunları eyni də təsəvvür etmək olar. Venzink, bəzən bu iki adın yerlərini Fərabi və İbn Sina kimi dəyişir (Əl Qəzəli. «Voskreşenie nauk o vere»” M-80, s 299). Belə çıxır ki, cəbərut, qədim Misirdəki Qaba aləmin günəşi olan Qor Allahının bədəni, mələküt isə Misirin Nut göyüdür. Platon «Timey»” əsərində kosmosu, ruhu və ağlı olan canlı varlıq adlandırır (30v). Onun fəlsəfəsi ilə müqayisədən belə çıxır ki, cəbərut-kosmosun ruhu, mələküt isə kosmosun bədənidir (bax. «Kniqa Qora ili rasşifrovka Torı»”). Deməli, Cəbrail adı da cəbərut kimi Qaba aləmin ruhu, yəni Qor Allahı mənasındadır. Qəzəli Cəbraillə «həyat verən ruh”u» eyni təsvir edir. Zəmahşəri (236, s 783) «həyat verən ruh”un» Cəbraillə bərabər «Quran» olduğunu qeyd edir. Həqiqətən də «Quran» (ərəbcə Qərə) sözünün «mütaliə»” mənasında olması düzgün deyil. Təbii ki, doğulan uşağa da həyatı, yerin göyün sahibi olan Qor Allahı verir və «Quran» da Qor Allahı deməkdir.

      Qor Allahını və digər Allahları yaratmış Təktüz Əmanın dünyanı yaratma prosesi haqda təsəvvür yaratmaq üçün mətnlərə nəzər salaq. Qədim Misir mətnlərinə görə əvvəl göydə, ilkin  «nun»” sularında, yəni Platon materiyasında heç nə olmamışdır. Sonra Pta Allahı özünü, «nun» suları timsalında Atum Allahı kimi yaradır. Atum Allahı sonra Şu və Tefnutu, yəni hava və nəmliyi yaradır. Bunlardan isə Qaba və Nut, yəni yer və göy yaranır. Maqik ritual, söz, qurban və s. istifadə edən Əman (Amon) Allahı daha sonra Oziri, Qor, İsida, Set və Neftidanı yaradır. «Nun» sularının, bu Allahların nə demək olduğunu yaxşı təssəvvür etmək üçün daha əvvələ qayıdıb, o dövrün fəlsəfəsinin əsasını başa düşmək lazımdır. Bunun üçün qədim alimlərin fikirlərini araşdıraq.

        Aristotelə görə təbiətdəki bütün varlıqlar materiyadan (Platon materiyası F.G.) və formadan ibarətdir. Platon materiyası – «Xora», bütün varlıqları təşkil edən xassədir. O gözəgörünməzdir, formasızdır, tutulmazdır («Timey» 50b). Özünə bənzər olan materiya müxtəlif formalar ala bilir. Platon materiyası çoxluq, təklik, dəyişkənlik, ölümlük, doğümluq, cisimlik və s. mənbəyidir. Platona görə əbədi, dəyişməz elə ideya dünyası var ki, oradan bu dünyaya materiya tökülür.  N.Tusi Platon materiyasını «cövhər» adlandırır. Deməli, varlıq – cisim, materiyaya forma verildikdə əmələ gəlir. Belə çıxır ki, canlı varlıq yaratmaq üçün, materiyanın gücündən istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Onu isə yalnız onda etmək olar ki, Platon materiyasının içində, yəni mifologiyada «dirilik suyu» adlandırılan gözəgörünməz bu enerji daxilində insana tabe olan bir varlıq olsun. Deməli, materiyanı idarə etmək üçün, onun özündən  və öz içində canlı varlıq-ruh yaradılmalıdır (bax.Platon «Timey»63BCDE). Buna görə də Əman /Amon 21 martda, öz beynində, materiyadan ibarət olub, onun içində yaşayacaq canlı varlıq yaratmağa başlayır. Bir il müddətində, o, yaddaşının gücü,  qurbanlar, dua (mantra) və eyni zamanda yerdəki rituallar vasitəsi ilə göydə, «odlu şar- gözəgörünməz günəş» yaratmağa başlayır. İlkin xristianlığın ən müdrik filosoflarından biri olan, e.ə.1 əsrdə yaşamış Filon Aleksandriyski, Əmanın təsəvvüründə yaratdığı bu varlığı materiallaşdırmasını rəmzi olaraq belə təsvir edir: Arxitektor «əvvəl fikrində  tikəcək şəhərin bütün hissələrini təsəvvür edir; məbədgah, məktəb, bazar, bərə, sahil, küçə, yaşayış və ictimai binalar və s. Onun beynində, mumun üzərindəki kimi, yuxarıda qeyd olunanlar dərin iz buraxdıqda, o, öz beynində yaratdığını, şəhər simasında özündə daşıyır. Bundan sonra, ona verilən yaddaşın gücü ilə, şəhərin müxtəlif  hissələrinin rəsmini təsəvvür edir və onların tipini daha dəqiq təyin edir. O, yaxşı usta (demiurq) kimi şəhəri daş və ağacdan, yaratdığı obraza baxa-baxa, görünən və hiss olunan şeyləri düzəldə-düzəldə, bütün qeyri material ideyalara uyğun olaraq tikməyə başlayır». Filon əlavə edir ki; «buna bənzər, Allah, dünyanı yaratmağa başlayır. Əvvəl o, öz ruhunda (öz təsəvvüründə) hissələrin növünü (hissələrini) və onları mücərrəd dünyada birləşdirir, hansı ki sonradan, bu nümunəyə oxşar, hissiyat orqanlarının qəbul edə bildiyi dünyaya çevirir» (E.E.Urbax «Mudretsı Talmuda» İsrail.1989.s.61). Beləliklə Əman, göydə, günəş rəmzində olan və ali idrakı təcəssüm edən  (misirlilərin Qor, yəhudilərin Yahve, yunanlıların Zeus və s. adlandırılan)  Allah yaradır. Bu Allah,  onun əlinin göydəki «kölgəsi» timsalında, sonradan onun yerdə, gildən yaratdığı ilk düşünən insana  ruh verir (bax.Platon «Timey» 68E, 69B-C). Bu və digər rituallar vasitəsi ilə Əman öz əlləri ilə kosmosu canlı varlığa çevirir. Kosmosun  canlı varlığa çevrilməsi zamanı xüsusi keçirilən rituallardan biri də, qədim hind mənbələrindəki «Aşvamedxa» ritualıdır ki, buna «Şatapatxa braxmana», «Tayttiriya samxita», «Brixadaranyaka Upanişada» və s. kitablarda rast gəlmək olar. «Brixadaranyaka»da bu ritualın mənası belə açıqlanır; «Aşvamedxa»dakı qurbanlıq at kainat atıdır: «Om! Qurbanlıq atın başı – bu səhərin açılması vaxtıdır.onun gözü – bu günəşdir, onun nəfəsi- küləkdir. Qurbanlıq atın bədəni – bu ildir, onun beli- göy, qarnı- göy sahələri, böyrü – dünyanın sahələri, sümükləri -ulduz, əzələsi –bulud, tükləri – ağac və s.-dir». Burada atı qurban kəsərək, kəsmə mərasimi dövründə keçirilən ritualdan söhbət açılır. Atın bədəninin müəyyən üzvləri kainatın müəyyən sahələri ilə əlaqələndirilir. Digər tərəfdən kahin «atın qarşısındakına görə gündüz, atın arxasındakına görə gecə yaranıb» deyərək mantra oxuyur. Eyni vaxtda atın qarşısında qızıl qabdan, atın arxasında isə gümüş qabdan oda ərimiş  yağ tökməklə ritual yerinə yetirilir. Deməli burada yağ yandırmaqla fiziki, mantra oxumaqla söz və brahman fikrində bu ritualı formalaşdırmaqla əqli, yəni mental vasitələrlə proses həyata keçirilir. Müdriklər yazır:«Xator öz işini himnlə, adhvaryu-qurbanlıq formulu ilə, müğənni isə oxumaqla, ümumilikdə, bu üç vasitə ilə iş görülür. Söz bu dünya, fikir isə o biri dünyanın təcəssümüdür. Qurban, söz  və ağılın gücü ilə hərəkət edir, fırlanır»və s. 

       «Aşvamedxa» ritualı ilə bağlı səhnədə  sifarişçi «Pradcapati» –nin adı ilə adlanır. «Pradcapati həm qurbanlıq özü, həm ianəçi (kahin), həm qurbanlıq ritualı bütövlükdə və həm də qurbanın sifarişçisi kimi qurbanlığın hesabına göyə qalxan Allahdır. Bir tərəfdən o, bütün Allahları, o cümlədən Aqnini yaradır, digər tərəfdən Aqni qurbanlıq od kimi onun atası sayılır. Beləliklə, ilk kosmik hadisə baş verir və Pradcapati özünü Allahlara qurban verməklə sonradan qurbanlıq kimi  «ikinci Pradcapati» yaradır». Bu ritual ümumilikdə bir il davam edir və nəhayət, heçdən qızıl nüvə, qızıl başlanğıc əmələ gəlir və s. Digər yerdə ritualın sifarişçisi, öləndən sonra onunla birləşən, ritualın yarısını əqli ilə beynində hazırlayan və eyni zamanda brahman rolunu oynayan, hökmran Ac Əman adlandırılır. Bu ritualın izləri qədim Misir papirusunda Pta Allahı haqqındakı yazıda görünür: «Sia-onun ürəyi, Xiu-onun ağzı, Ka –onun ağzında bütün mövcud olanlardır. Onun canı –Şu (hava), ürəyi –Tefnut (nəmlik), sağ gözü –gündüz(günəş), sol gözü –gecə(ay), bədəni isə nundur(su qarışıgı) və s.». Eyni məzmuna biz Hörmüz haqqındakı yazılarda da rast gələ bilərik: «Sonra o öz bədənindən dalbadal bütün şeyləri yaratdı; Birinci göy onun başından yarandı… Hörmüz onun içində öz yaratdıqları ilə yerləşdi. Yer onun ayaqlarından yarandı…Sular onun göz yaşlarından yarandı… Bitkilər onun saçlarından yarandı… Od, onun ruhundan yarandı və onun işıqlı şüası sonsuz işıqda yarandı… və s.». Zeus haqqındakı orfik himnlərin birində isə deyilir: «Dünyanın qüdrətli əsası olan və bir Allahın bədənində bir güc və ruh kimi; od və su, torpaq və efir, gecənin qaranlığı və gündüzün işığı   fırlanır…Onun başı və gözəl sifəti – bu parıldayan göydür, ətrafı isə necə deyərlər qızıl tellər…Onun gözü günəş və üzbəüz dayanan aydır. Həqiqi şah ruhu –bu ölməyən efirdir.Onun bədəni də bu dərəcədə parlaqdır, ölçülməzdir, dağılmazdır, bərkdir, çox güclü əzaları nəhəngdir: Allahın çiyni, sinəsi və enli beli – bu uzaqlara uzanan  havadır və s.»(V.V.Yevsyukov «Mifı o vselennoy» N.1988.s.89,s.81, s.81.). Gördüyümüz kimi «Aşvamedxa» ritualı kimi yazılar qədimdə çox xalqlarda olmuşdur.  İndi isə biz «Aşvamedxa» ritualına izah verməyə çalışaq. Lakin bundan əvvəl biz, bütün varlıqların əsasını təşkil edən Platon materiyasının nədən ibarət olduğunu, onun sirlərini  araşdırmalıyıq.

        Bildiyimiz kimi günəş sistemin hərəkəti, günəşdə gedən reaksiyalar nəticəsində, onun işıq saçmağa başlanması ilə eyni zamanda başlamışdır. Yaranmış günəş işığı təsir edə biləcəyi bir sahədə xaotik hərəkət edən planetlərə düşərək, itaətetdirici işığın gücü ilə bu planetləri nizamlı hərəkətə gətirmişdir. Hərəkətə gəlmiş sistem səslə müşayət olunaraq, eyni zamanda təbiətin digər, «bənzərlik» və «əlaqə» qüvvələrini yaratmışdır ki, bu qüvvələr son nəticədə təbiətin özünübərpa «tamlıq» qüvvəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Məhz bundan sonra təbiətdə hava, su və s. substansiyalar meydana gəlmişdir. Qeyd edək ki, təbiətin bu qüvvələri eyni zamanda qanun kimi çıxış edir. Deməli, Platon materiyası, işıq, hərəkət, səs və magiyanın «bənzərlik» və «əlaqə» qüvvələrinin birgə yaratdıqları təbiətin «özünüyaradış, özünüinkişaf və özünübərpa» qüvvəsidir. İşıq, səs və hərəkət haqqında elmə demək olar ki, hər şey aydındır. Lakin  «bənzərlik» və «əlaqə» qüvvələri bu günə qədər tədqiq olunmamışdır.

       Təbiətin «bənzərlik» qüvvəsi – «bənzər - bənzər yaradar» deməkdir. Bütün təbiət tam qanuna uyğun şəkildə hərəkət edir və hər gün, hər saat təbiətin müəyyən qanunları ilə təmasdadır. Novruz bayramının 1-ci günü yaz, 2-ci günü yay, 3-cü günü payız,4-cü günü qış fəslinin ümumi vəziyyəti ilə əlaqədardır. Yəni əgər bayramın 1-ci günü havalar soyuq keçsə, deməli yaz fəsli soyuq olacaqdır. Eyni dərəcədə bütün digər fəsillər də belədir. Ana bətninə düşən uşağın xüsusiyyətləri müəyyən günlərlə əlaqədardır. Uşaq ana bətnində ilk tərpənəndə  ana kimə baxsa, uşaq o adama oxşar. Yaxud uşağın «ilk tikəsini» kim versə,uşağın xasiyyəti o adamın xasiyyətinə bənzər. «Müəyyən gün» ananın qoluna yazda açılmış gül dəysə, uşağın qolunda da gül şəkli olar və hər yaz uşağın qolundakı gül, açmış kimi qızarar. Əgər siz göydə ulduz sürüşəndə üzünüzdəki xırda sızaqları eyni sürətlə dəsmalla silsəniz, ulduz itəndə sızaqlar da yox olar. Qədim folklor araşdırıcısı Ceyms Frezer təbiətin bu qüvvəsini «qomeopatik magiya» adlandırmışdır. Təbiətin məhz bu qüvvəsinin təsiri altında insan beyni düşünmə qabiliyyətinə malik olmuşdur. Damarlardakı qan çayda axan suya bənzəyərək hərəkətə gəlmişdir və s.          

         Təbiətin  «əlaqə» qüvvəsi – «əlaqədə olmuş cisimlər ayrılandan sonra da öz əlaqəsini itirmir» deməkdir. Yuxarıda biz «bənzərlik» qüvvəsi haqqındakı  misalda uşağın  qolunda əmələ gəlmiş gül şəklinin  hər yaz fəsli çiçəklər açan kimi  qızaracağını yazdıq. Bu o deməkdir ki, təbiətlə gül şəkli arasındakı əlaqə saxlanılır. Yaxın adamın başına bir hadisə gələndə, adamda olan qeyri-adi həyəcan hissi hamıya tanışdır. Qədimdə qırxılmış saçların, dırnaqların  düşmən əlinə keçməsindən məhz təbiətin bu qanununa görə qorxurdular. Bu qüvvənin təsiri nəticəsində təbiətdə xüsusiyyətlər meydana gəlmişdir. Bu qüvvənin təsiri altında insan beyni yaddaşa malik olmuşdur. Məhz insan beyninin bu qüvvəsinin təbiətin «əlaqə» qüvvəsində hərəkəti ilə  Nostradamus, Vanqa kimi psixometrlər zamanda hərəkət edə bilmişlər. Frezer bu qüvvəni «kontaqioz magiya» adlandırmışdır və s.

       İşıq özünün yaratdığı hərəkət və qüvvələrdən keçib səthə düşdüyü zaman o, bu və ya digər qüvvələrin təsirinə məruz qalaraq zəifləyir, sürəti azalır. Səthə düşüb zəifləyən işıq, təsir, dövr və şərait müxtəlifliyində materiallaşma meydana gətirir. Bütün varlıqlar, yəni kristal, bitki və heyvanat aləminin hamısı müxtəlif şəraitdə zəifləmiş və materiallaşmış işıqdır. İşığın hərəkətə gəlmiş sistemdə zəifləməsi, bütöv bir ansamblın, o cümlədən nəmliyin və havanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Bir səbəb müəyyən bir nəticəni doğurur ki, bu nəticə də digər bir nəticənin səbəbi rolunu oynayır. Beləliklə, məhz səbəb və nəticə silsilələri bütün kainatın inkişafına gətirib çıxarmışdır. Platon materiyasının və təbiətin bu sirlərini bildikdən sonra qədim mistik yazılara izah verə bilərik. 

          «Aşvamedxa» ritualında qurbanlıq at kainatla eyniləşdirilir və bu fikir dəfələrlə təkrarlanaraq brahmanın beynində öz yerini alır. Biz qeyd etdik ki , söz eyni zamanda işıqdır, insan beyni isə zəifləmiş işığın materiallaşmış formasıdır. Yaddaş, təbiətin «əlaqədə olmuş cisimlər ayrılandan sonra əlaqəni saxlayır» qanun və qüvvəsinin insan beynində təcəssüm formasıdır. Təfəkkür, dərketmə isə, təbiətin «bənzər bənzər yaradar» qanun və qüvvəsinin insan beynində təcəssümüdür. Deməli,  «qurbanlıq at kainat atıdır» deməklə, brahman söz, beyin enerjisi ilə,  eyni zamanda əlində at fiqurunu, kainatın rəmzi olan fiqurla birləşdirməklə  atı kainata «bağlayır». Sözün eyni zamanda işıq olduğunu nəzərə alsaq başa düşərik ki, at təbiətin «əlaqə»  qüvvəsi vasitəsilə kainata bağlanır. Sonra atın hissələri ayrı-ayrılıqda kainatın hissələri ilə eyniləşdirilir; Atın başı səhərin açılma vaxtıdır, atın gözü günəşdir, atın nəfəsi küləkdir və s. eyniləşdirmədə atın hissələri söz, hərəkət  və fikir enerjisi, «bənzər» və «əlaqə» qüvvələri ilə birlikdə, faktik gözəgörünməz enerji ilə, kainatın hissələri ilə bağlanır. Brahman meditasiya vasitəsi ilə bütün deyilənləri fikrində bir-biri ilə bağlamaqla yerləşdirir. Daha sonra kahin atın qarşısında qızıl qabdan oda yağ tökməklə səhəri, atın arxasında gümüş qabdan oda yağ tökməklə gecəni yenə də  mantra və s. ritualla atla bağlayır. Burada qızıl – günəş mənasında səhərin, gümüş isə ay mənasında gecənin rəmzidir. Bu ritual gecəni, gündüzü təbiətin «əlaqə» və «bənzər» qanun və qüvvəsi vasitəsilə atla bağlayır.

     Digər tərəfdən bilirik ki, maddə və xassədən ibarət olan hər bir varlıq kimi, atın da bədəni maddəni, ruhu-canı isə xassə timsalında işıq enerjisini təmsil edir. At  öləndən sonra onun işıq enerjisi, yəni ruhu, kahinin ritualı və brahmanın söz-fikir enerjisi vasitəsilə müşayət olunaraq göydə toplanır. Toplanmış bu enerji, oxunan mantranın, yandırılan yağın və digər hərəkətin hesabına brahmanın fikrindəki kimi, kainatın qeyd olunan hissələri ilə əlaqə saxlayır. Bu zaman kainatın hissələri atın bədəni, toplanmış enerji isə atın başıdır. Atın başı isə eyni zamanda bu enerji daxilində bilavasitə Əmana tabedir, yəni yığılmış enerji həm də Əmanın fikridir. Bu baş, sinir sisteminə çevrilmiş, kainatı əhatə edən materiyanı idarə edir. İnsan beyninin istəyi ilə, sinir sistemi vasitəsilə əl-qolunu idarə etdiyi kimi, Əman da atın başı rəmzində toplanmış enerji vasitəsilə kainatı idarə edir. Deməli, mifologiyalardakı kentavr,buraq adlanan insanbaşlı at, kainatı bu gün də idarə edən Pir Əmanın obrazıdır.

    Yazılardan göründüyü kimi  Pir Əman fiziki öldükdən sonra onun ruhu, göydə günəş rəmzində topladığı öküz, at, qoç,ilan və s.canlıların ruhları ilə birləşib, «sahibkəran»a çevrilir. Göydə «kəyan» taxtında Əman, atın gözünü günəşə bağladığı üçün – günəş vasitəsilə görməyə, küləyi atın nəfəsilə bağladığı üçün külək yaratmağa, atın əzələlərini buludla bağladığı üçün yağış yağdırmağa və s. təbiətə fiziki təsir etmə qabiliyyətinə malik olur.   

     Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Firdovsinin, «göydə kəyan taxtı qurub, divin çiynində taxta çıxan və göydə günəş kimi qərar tutan» Cəmşidi, Pradcapati kimi,  Əmanın qədim ədəbiyyatlarda qeyd olunan minlərlə obrazlarından biridir.

        Filona görə yəhudilərin Yahve Allahı bədənsiz, tək, özünə bənzər və öznə bərabərdir. O, tək olduğu üçün sadədir və qarışığı yoxdur. Yahve – təmiz ağıl, yaxşı və gözəldir. Bu dünyadan kənar, kamil olduğu üçün o, bu dünyanı yaradır. Büsbütün özünə qapalı olduğu üçün, Yahve dünyanı bilavasitə yarada bilmir, çünki o ruhdur, maddi təbiət dünyasına yaddır, ona görə kənardır, necə deyərlər transendentaldır. Buna görə də ona vasitəçi lazımdır. Allahın dünyanı yaratmasinin vasitəçisi loqos və ideyadır. Loqos Allahın və ideyanın  atributu kimi Allahdan əvvəl olmuşdur. Sonra onlar nisbi azadlıq qazanmış, Yahvedən kənar loqosun bədənsiz dünyasını yaratmış və  sanki onun içində yerləşdirilmiş ideyadır. Lakin ideya təkcə obrazlar yox, eyni zamanda şeylər yaradan varlıqdır. Buna görə də onlar gücdür. Allah loqosdan, öz atributundan yüksəkdir, ona görə də təbiət qanunlarını pozub möcüzə göstərə bilir və s. Deməli Filona görə , təmiz ağıl və təmiz loqosdan ibarət olan ruh, öz iradəsi ilə dünyanı yaradır. Mütəxəssislər əsaslı olaraq təsdiqləyir ki, həqiqətdə Filon «Memfis ilahiyyatının abidəsi»ni təkrar edir, harda ki, Pta Allahı da eyni ilə hərəkət edir («Kultura drevneqo Yeqipta» M1976.s.221). Bu isə o deməkdir ki, Yahve obrazı öz kökləri ilə, ondan çox əvvəllər yaranmış Misir dininə gedir. Misir Allahları siyahısına semit Allahları olan Kadeş, Anat, Astarta və s. daxil olması yazılanlara sübutdür. Dünyanın yaranmasının Memfis nəzəriyyəsinə görə Pta Allahı demiurq olmuşdur. O dünyanı və Allahları  öz ilahi sözünün gücü ilə yaratmışdır. Burada açıq yazılır ki, Atum «doqquz Allah»la (enneada) , Pta Allahının ağzından yaranmışdır. «Amon Allahına alqış»ın Leyden variantında deyilir: «Üç Allahlar – Amon, Ra və Pta – bütün Allahlar mənasındadır. Onlara tay yoxdur. Amon, hansı ki öz adını gizlədir, o, öz üzü ilə Ra və bədəni ilə Pta-dır». Digər mətndə Amon , «bədən üzvləri Oqdoada olan  və özünü Ptah (Pta) kimi yaratmış Tanen» və ya «ilkin Allahlara doğum vermək üçün özünün Tanen kimi dönüşünü həyata keçirir» və s.

        Tanınmış misirşünas C. Uilson yazır: «Bizi maraqlandıran mətn onunla başlayır ki, Ptah (Pta)  Nun – ilkin sularla eyniləşdirilir, hansından ki, yaradıcı Allah sayılan Atum yaranır. Bu Ptahı günəş Allahının sələfi edir  və bu birinciliyə digər mətnlərdə nadir rast gəlinir. Bizim mətndə isə  Ptahın Atumu necə əmələ gətirməsi geniş təsvir olunur. «Ptah, böyükdür; O – doqquz Allahın ürək və dilidir…hansı ki, Allahları mayalandırmışdır… (nə isə) Atum obrazında ürəkdə təcəssüm etmiş və dildə təcəssüm etmişdir». Beləcə Atum düşünülmüş və yaradılmışdır. Heç nədən yaradıcı Allah, Atum ideyası əmələ gəlmişdir. İdeya Tanrı dünyasının «ürəyində meydana gəlmişdir»: bu ürək və ağıl Ptah özüdür»; sonra ideya tanrı dünyasının «dilində yaranmışdır»; bu dil və nitq Ptah özü olmuşdur». Misirli gözəl, maddi obrazlardan istifadə edir, onun nitqi elliptikdir: «Atum - obrazında ürəkdə yaranmış və dildə yaranmışdır», lakin onun necə yarandığı aydınlaşdırılmır. Bu terminlərin özündə fikir və yaranış haqqında təsəvvür tamamlanmışdır.

        Lakin ənənəvi yaradıcı Allahın törənişindən sonra da Ptahın yaradıcı gücü qurtarmır. «(Bütün Allahların gücünü) yerləşdirən böyük və qüdrətli  Ptah,  bu ürəyin (əməlin) və dilin (əməlin) vasitəsilə bərabər şəkildə onların ruhlarını da yerləşdirir».    

       Yaradıcı başlanğıc Allahların əmələ gəlməsindən sonra da sönmür. «Baş verdi ki, ürək və dil bu təlim vasitəsi ilə (bədən) üzvlərinin  (hamısını) o, (Ptah) – hər bədəndə (ürək şəklində),  hər nəfəsdə (dil şəklində),  bütün Allahları  və bütün insanları, və (bütün) heyvan, bütün həşərat və bütün (hər bir ) canlıları, o (Ptah) fikri vasitəsilə (ürək  şəklində) və əmri (dil şəklində) ilə bütün hər şey onun istəyi, idarə edir». Başqa sözlə qarşımızda təkcə möcüzəli yaranış və fikrin sözlə ifadəsi deyil. Atumu ilkin sularda törədən, əmələ gətirən yaradıcı prinsip, indi də işləyir. Harda ki, fikir və əmr var, orada Ptah törədir. Mətnlər hətta,  Atumun Şu və Tefnutu yaratdığı ənənəvi törətmə təsəvvürü ilə, Ptahın Şu və Tefnutu adlandırıb və bununla da onları yaratması aktını fərqləndirir. Ptahın diş və dodaqları – yaradıcı nitqin yaratma orqanıdır. Atum haqqında mifin birində,  Şu və Tefnut yaradıcı Allahın toxumaxıtma məhsuludur. Beləliklə, Ptahın diş və dodağı, Atumun əl və toxumu ilə eyniləşdirilir və s.» (Q.Frankfort, Q.A. Frankfort, C.Uilson, T.Yakobsen.«V preddverii filosofii» M1984.s.67,68).

        Daha sonra Şu və Tefnut yeri və göyü – Qeba (Qaba F.G.) yer Allahı və Nut göy ilahəsini yaradır. Qeba və Nut isə öz növbəsində Osiris (Oziri)  Allahı və arvadı İsidanı və Set Allahı və arvadı Neftidanı törədir.

        C. Uilsonun gətirdiyi sitatlardan açıq görünür ki, bu mətnlərdə sözlə bərabər, eyni zamanda həyata keçirilən ritual da təsvir olunur. Məsələn, bədən, fikir deyəndə – ürəyin; nəfəs, əmr deyəndə - dilin ; ürək, dil deyəndə isə - əməlin xüsusi qeyd olunması  onu göstərir ki, burada bir sözlə iki  və daha çox məna nəzərdə tutulur. Buradakı magik söz oyunu ona gətirib çıxarır ki, dünyanı idarə edən Atum, təbiət və varlıqlara bilavasitə söz və fikir vasitəsilə təsir edə bilir. Deməli, əgər Atum Allahının yerdəki nəsli olan  hansısa Pir-in müəyyən «söz»ü, təbiətə fiziki təsir edə bilirsə, öldükdən sonra bu Pir-in ruhu, təbiətə «fikri» vasitəsilə təsir göstərir və s. U.Bac özünün «Yeqipedskaya reliqiya. Yeqipedskaya maqiya» kitabında yazır: «Dini kitablardan biz bilirik ki, qədim Misirdə magiyanı bilən və ondan istifadə edən kahin  və ya adam sonsuz gücə malikdir. Onun sözü, öz iradəsi ilə insanı müxtəlif formalara salır, onun ruhuna imkan verirdi ki, heyvan  və ya digər varlıqlara keçsin. Onun sözü ilə cansız əşyalar və təsvirlər dirilir və onun əmrini həyata keçirməyə çalışır. Təbiətin gücü onun hökmünü qəbul edir: külək və yağışlar, tufan və qasırğalar, çay və dənizlər, xəstəlik və ölüm, onun düşmənlərini və ya qeyd olunan düşməni məhv etmək üçün qalxırlar»(s.169).

         Qədim yazıların yalnız bir-iki sitatına nəzər saldıqda biz gördük ki, Allahın yaradılması haqqında mənbələrdə istənilən qədər məlumatlar var. Sadəcə bu məlumatları analiz edib, onları ardıcıllıqla düzmək lazımdır. Qədim Misir yazılarında Allahın dünyanı tək yaratması və bütün sonrakı Allahların, bu tək Allahın müxtəlif obrazları olması xüsusi qeyd olunur. U.Bac öz kitabında «Nesi Amsu-nun papirusu»ndan maraqlı bir mətnı tərcümə etmişdir. Burada Əman Allahın Platon materiyasında, yəni kainatın işıq sularında ruhlar dünyasını yaratması prosesi rəmzi açıqlanır: «Mən, inkişafı inkişaf etdirərək, inkişaf edirdim – yəni ilkin materiyadan zahirə çıxdım, hansını ki, mən yaratdım; Mən əzəli materiyadan zühur etdim. Mənim adım Auseres (Osiris), əzəli materiyanın toxumudur. Mən bütövlükdə öz iradəmi bu torpaqda həyata keçirdim, Mən böyüdüm və yerinə yetirdim, Mən onu öz əlimlə möhkəmləndirdim. Mən tək idim, çünki heç nə doğulmamışdı; onda mən özümdən nə Şu-nu, nə Tefnutu törətmədim. Mən öz adımı öz ağzımla, sözün gücü kimi çəkdim, - və Mən birdən özümü inkişaf etdirdim. Mən özümü, Xepera inkişaf Allahının formaları vasitəsilə  inkişaf etdirdim və Mən ilkin materiyadan üzə çıxdım, hansı ki, ilkin zamanlardan çoxlu inkişafı inkişaf etdirmişdi. Bu torpaqda o vaxt heç nə mövcud deyildi və Mən hər şeyi yaratdım. O vaxtlar heç kim yox idi ki, mənimlə birgə yaratsın. Mən orada bütün inkişafı, Allah ruhu vasitəsilə yaratdım, hansını ki, orada yaratmışdım və suların dibində hərəkətsiz qalmışdı. Mən orada durmaq üçün yer tapmadım. Lakin ürəyimdə Mən güclü idim və özümə dayaq yaratdım və yaradılmış hər şeyi yaratdım. Mən tək idim. Mən öz ürəyimə (və ya iradəmə) dayaq yaratdım, və çoxlu varlıqlar yaratdım, hansı ki, Xepera inkişaf Allahı kimi inkişaf edirdilər və onların törəmələri, onların yaranması ilə inkişafdan əmələ gəlirdilər. Mən özümdən Şu və Tefnut Allahlarını yaratdım və tək olaraq Mən üç oldum: onlar məndən çıxdılar və bu torpaqda yaşamağa başladılar…» (U.Bac. Yeq.rel. Yeq. maq.M.2000 s.29,30) .

         Yazdıqlarımızdan çıxan ümumi nəticə odur ki, Əman maqik rituallar vasitəsilə göydə ruhlar üçün məkan yaradır və göyü də ona tabe edir. Mətnlərə görə insan öldükdə, onun ruhu öz doğma sahilini keçib dünya sularına daxil olur və bu zaman o keyfiyyətcə dəyişir. Parçalanmayan ruh başqa ölçü məkanında yaşamağa başlayır. İlk cümlələrini bu dəyişməyə həsr etmiş Ovidiy «Metamorfoza»”sını belə başlayır: «İndi sizə yeni forma almış bədənlər haqda danışacağam. Allahlar, - axı bu çevrilməyə siz qərar verdiniz»”. Belə çıxır ki, göyə qalxmış ruh yeni forma alıb orada əbədi yaşayır. «Quran»da bu fikir belə ifadə olunur: «Sizi yaradan, sizə ruzi verən, sonra öldürən, sonra da dirildən Allahdır»” (30:40). Bu isə o deməkdir ki, həqiqətən də insan o dünyada məhz Allahın sayəsində ölümsüzlük qazanır. «Quran»da ruhlar dünyası haqda nəzərə çatdırılır ki, mö”min adamlar üçün o dünyada şərab çayı, bal kimi təmiz çaylar axır, müxtəlif meyvəli ağacları olan bağ salınmışdır. Burada dadı dəyişməyən süd gölü var. Mö”minlər üçün burada pak zövcələr var və insanlar orada əbədi xoşbəxt yaşayırlar” (4.57:9.72:47.15-17). O dünya haqqında qədim mənbələrdə çoxlu məlumatlar var ki, onların biri də Platonun fikirləridir. «Fedon»” əsərində Platon insanın öləndən sonra o dünyaya düşüb orada əbədi yaşamasını reallıq kimi göstərir və qeyd edir ki, «orada da insanlar yerdəki kimi yaşayırlar. Onların da orada öz məbədləri, müqəddəs yerləri var və onlar o dünyada, yəni cənnətdə dərdsiz-qəmsiz ömür sürürlər. O dünyadakılar yerdəki insanlarla yuxugörmə və s. telepatik yollarla əlaqə saxlayırlar... Bizim üçün su, dəniz nədirsə, onlar üçün o havadır. Bizim üçün hava nədirsə, onlar üçün o efirdir. Onlar heç vaxt xəstələnmirlər. Ağılda, görmə və eşitmədə onlar bizdən, hava sudan və efir havadan nə qədər təmizdirsə, bir o qədər fərqlənirlər»” («Fedon»” 110, 111).

        Yazdıqlarımızdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, «Kitabi Dədə Qorqud”»dakı, «oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdu»” cümləsində söhbət, yerdəki Oğuz elinin içində, yerdən göyə ucalan ikinci dünya, yəni ruhlar dünyasının yaranmasından gedir. Mütəxəssislər qeyd edir ki, qədim Misirdə görünən və görünməz varlıqlar, o cümlədən ruh da bütöv maddi varlıq hesab olunur. Buna görə də qədim mənbələrdə ruhlar dünyasındakı hadisələr bu dünyadakı hadisələrlə eyni formada göstərilir. Əgər biz faktlara nəzər salsaq görərik ki, həqiqətən qədim mənbələrdə insanların məhz bu mənada göydən yerə enmələri haqqında məlumatlar var.  A.Oppenheymin yazdığına görə Mesopotamiyanın məhşur çarlar (şahlar) siyahısı”, yəni «kutilər sülaləsinin hakimiyyəti mifik dövrlərdən, yəni «çar hakimiyyəti»nin «göydən yerə» endiyi dövrlərdən başlanır». Eyni yazıya biz ərəb qaynaqlarında da rast gəlirik. Əl - Kufi «Kitab əl-fütuh»” əsərində yazır: «Salman ibn Rəbiyyə və İran əhalisindən onunla gələnlər Ermənistana daxil oldular. Yerli əhali bir birinə deyirdi ki, üstümüzə gələn tayfa, deyilənə görə, guya göylərdən enmişdir və guya bu adamlar ölmürlər və silah onlara heç bir xətər yetirmir»”. Belə çıxır ki, Salman ibn Rəbiyyə də «kuti sülaləsi»ndəndir. Digər tərəfdən burada söhbətin ərəb adlandırılan pir, seyid, şıx və s. müqəddəslərdən getdiyi aydındır. Dədə Qorqudun deyimlərdə pir adlandırılması bizim fikirlərimizin doğruluğunu bir daha sübüt edir. Qədim Misirdə firon sözü olmamışdır. Pir-a  sözü orada firon mənasında işlənmişdir ki, sonradan yunanlar bu sözü firona çevirmişlər. Belə çıxır ki, «cədd”»lərinin gücü ilə möcüzə göstərə bilən pir, şıx, seyid və s. müqəddəslər, Misirin ilk piri olan Təktüz Əmanın nəslidirlər. Bu gün də Azərbaycan əhalisi olan Peştəsər, Perimbel və s. seyidləri xüsusi qeyd edirlər ki, «biz Yəmən vilayətindən gəlmişik və biz adi adam deyilik, çünki biz Allahın nurundan yaranmışıq. Əgər adi adam ölənə qədər yeyirsə, biz öləndən də sonra yeyirik”».

           Bütün bunlar o deməkdir ki, Azərbaycanda yaşayan müqəddəslər, Azərbaycanın ən qədim sakinləri olan kuti/quti sülaləsinin nəslidir. «Kitabi Dədə Qorqud»”da bu müqəddəslər «xud möminlər»” adlandırılır. Qut/xud/xuda sözlərinin Allah mənasını verməsi hamıya məlumdur. Bu halda Qorqud sözünün Qor Allahı fikrini ifadə etməsi yazdıqlarımızın doğruluğunu sübut edir. Buradakı «mömin» sözü isə sufilik baxımından «ümman»” sözü ilə eyni məna daşıyır ki, bu da Platonun materiyası, yəni yer kürəsini əhatə edən «işıq okeanı» ” mənasındadır. Ümman sözü «Kitabi Dədə Qorqud”da» umman/əmman dənizi” şəklində verilmişdir. Mənbələrdə quti tayfalarını «umman-manda”» adlandıraraq, onların «dəniz xalqı»” olmasını xüsusi qeyd edirlər. Keniq də umman-manda tayfasına fantastik dəniz xalqı kimi baxır. Quti, umman-manda və Midiya tayfalarının mənbələrdə bir-birlərini əvəz etmələri, onların eyni tayfa olduğuna işarədir. Babil tarixçisi Berossa görə, kutilərin 21 şah sülaləsi midiyalıdır və onların içində Zərdüşt də var. Panodora görə midiyalı Zoroastr yeni kosmik eranın səbəbkarıdır. Qədim məlumatlara görə Zərdüştün vətəni «dünya çayı”ndan o yandadır ki, yunanlar bu çayı ya dəniz”, ya da okean” adlandırırdılar». Platonun (psevdo) «Pervıy Alkiviad»”ında yazılır: «Deyirlər ki, Zərdüşt Platondan 6000 il böyükdür... deyilənə görə, guya o ellindir və guya o böyük dəniz vasitəsi ilə materikə keçmişdir». Belə çıxır ki, Zərdüşt kainatın işıq dənizi olan ümman dəryasına köçmüş və orada yaşayır.

         Biz yuxarıda Qorqud haqqındakı rəvayətlərdə qeyd etdik ki, Qorqud Ata ölümdən qaçmaq istədikdə hər yerdə ölümə rast gəlir. Nəhayət, o su üzərində sakitlik tapır və burada ölüm ona yaxın dura bilmir. «Quran»ın da bir ayəsində deyilir: «Allahın taxtı su üzərindədir və o yeri-göyü 6 günə yaratmışdır”» (11:7). Allahın yeri-göyü 6 günə yaratması haqqında daha geniş məlumat Tövratda və qədim Misir yazılarında vardır. Burada Allah su üzərində torpaq yaradıb, oranı cənnətə çevirir.

        Bütün bu deyim və rəvayətlərin mənası odur ki, Dədə Qorqud kainat sularında əbədi dirilik qazanan yeganə insandır. Deməli, umman-manda xalqı, işıq okeanında ölümsüzlük qazanan Mandanın, yəni Əman Atanın xalqıdır.

        Digər tərəfdən Erməni mənbələrində midiyalılar marlar adlandırılır və onlara «ilandan doğulan»” deyirlər. Mar tayfalarının pir,seyidlər olmasına heç şübhə ola bilməz, çünki bu gün də seyidlərin adlarının qarşısında «mir»” (müq. et Marağa), yəni mar sözü qeyd olunur. Onların «Ağa»” adlandırılması isə qədim Misirin Qor Allahı ilə bağlıdır ki, mənbələrdə Qor Allahına «Axa»”, yəni «Ağa»” da deyilir. «İlandan doğulan» adı isə onlara Heraklla əlaqədar deyilən addır. Belə ki, Herakl Gel meşələrində Yexidna adlı yarıinsan, yarıilan olan varlığa rast gəlir və ondan üç övladı: Ağafirs, Gilan və Skif olur. Ağafirs adı sufiliyə görə «Pir ağanın ruhu»” mənasını verir ki, bu da möcüzələr sahibi olan pir, şıx,seyid deməkdir.

       Kitabda mənbələri çox vaxt göstərməməyimizin səbəbi odur ki, bu faktlar bütün tarixçilərə yaxşı məlumdur.

       Eyni zamanda Şumer və assuriyalıların mənbələrdə Amorey, yəni əmirlər tayfası adlandırılması, onların da midiyalılar kimi mar hesab edilməsi deməkdir. Amorey, yəni mar-tu sözü, Ta-meri (yəni Misir F.G.), sözü kimi Ata Mar, yaxud Mar Ata mənasındadır. Qeyd edək ki, «Y»” konsonant kökü qədim Misirdən bu günə kimi çağırış, müraciət mənasında  Allah nəslinə aid edilir  (misal üçün qeyd edək ki, Azər adı, «ya-ey» mənasına görə Oğuzlarda Yazır (Ya Azər) kimi qalmışdır). Əmir tayfalarının mənbələrdə «ölkələr zəbt edən əmirlər”» adlandırılması, onların həqiqətən qeyri-adi nəsil olmasına sübutdur. Mövzudan qırağa çıxaraq qeyd etmək lazımdır ki, sufilikdə mar-əmir sözünün kökündə duran «əmr» sözü elə bir ideal varlıq mənasındadır ki, Allah öz iradəsini onun vasitəsi ilə həyata keçirir. Qəzəlinin  «İhya»sında bu söz insanla Allahın keçidi, ortaq nöqtəsi kimi qeyd olunur. Digər tərəfdən bu söz Qəzəlinin  «müti»-itaət ideyası ilə eyni mənadadır. Müsəlman sözünün mənasının da itaət olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, mar-əmir tayfaları  Allahın  «ol»-«əmr»i ilə yaranan, onun iradəsini bildirən və ona itaət edən-müti olan, insanla Allahın keçid variantı olan pir, seyid, şıx, abdal s. müqəddəslər nəslidir. Müti sözü eyni zamanda qədim Misirin Maat Allahının adı ilə və Midiya-Maday sözü ilə eyni mənalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Türk sözü də bu mənada, «tərikə» - yol mənasını verir ki, sufilikdə bu ədəb-əxlaq yolu, dini kamilləşmə,  Allahın dərkində həqiqətə yaxınlaşma fikrini ifadə edir. Qəzəlidə də bu söz, həqiqi biliyə çatma, Allaha mistik yaxınlaşma mənasındadır. Belə çıxır ki, Türk adı  bu əmir tayfa birləşmələrinə onların Allaha xüsusi yaxınlığı ilə əldaqədar verilmişdir. Həqiqətən də L. Qumilyov özünün «Qədim türklər» kitabında xüsusi qeyd edir ki, Türk adı altında 5-ci əsrdə knyaz Aşinanın ətrafında birləşən, 6–8-ci əsrlərdə isə xalq kimi formalaşan və türk dilində danışan orda nəzərdə tutulur. Lakin eyni dildə danışan qonşu xalqlar qətiyyən türk hesab edilmir (orada.B1993, s.33).

       Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, türk-əmir tayfaları , qədimdə müqəddəs mənasını  verən mar-amoreylər nəslidir. Lakin Ta-meri, yəni Ata Mar elinin mənbələrdə Misir adlandırılması isə onu göstərir ki, tarixdə hələ də çox böyük anlaşılmazlıqlar var. Həqiqi – ilkin  Misirin dəqiq yerini təyin etmək üçün Adəmin, yəni qədim Misirin Atum Allahının yarandığı yeri dəqiqləşdirmək lazımdır. Çünki İç Oğuz və Taş Oğuz kimi qədim Misir də yuxarı və aşağı Misirə bölünür. Aşağı Misiri təyin etməklə biz dünya ağacının kökünün, yəni ruhlar dünyasının qapısı olan «yer kürəsinin göbəyi»nin” harda yerləşdiyini təyin edə bilərik. «Talmud»” yazır ki, «Süleyman peyğəmbərin Allah üçün tikdiyi evin ərazisində, yəni moria torpağında, İbrahim peyğəmbər İsağın qollarını bağlamış və bu yerdə Nuh gəmidən düşüb qurban kəsmişdir və Adəm də burada yaradıldıqdan sonra qurban kəsmiş və o məhz bu torpaqdan yaranmışdır...»və s.”(«Talmud» 5t.s.3.1903.S.Peterburq). Deməli, Adəm Ararat torpağından yaranmışdır və buradakı moria adı da təbii ki, marlar torpağı mənasındadır. Digər tərəfdən Moisey Xorenski yazır ki, «Zərdüşt mar nəslinin banisidir»”. Ümumiyyətlə, 10-cu əsrə qədər bütün erməni mənbələri Atropatena əhalisini marlar, yəni midiyalılar adlandırır. Sebeos, Atropatenada Şəhrmar şəhərinin olmasını yazır ki, bu da marlar şəhəri deməkdir. Nəzərə alsaq ki, Zərdüşt/Zoroastr adı sufiliyə görə Oziri-istar, yəni Azər Allahı mənasını verir, onda razılaşarıq ki, misirlilərin də əcdadı Azər Allahı olmuşdur.

         İlk insanın yaradılması ilə əlaqədər digər faktlara nəzər salaq. Yunan mifologiyasına görə nəhəng insan – Allahlar, təpəgözlər qırıldıqdan, «uzaq adaya» sürgündən sonra, nəhəng Prometey, Baş Allah Zeusin   yanına gəlib, Allahlardan zəif, lakin düşünmə qabiliyyətinə malik insan yaratmaq üçün   ondan icazə alır. Gildən bir neçə insan fiquru düzəldən Prometey nəhayət ən optimal variant seçib, Allahdan ona  ruh verməsini xahiş edir və Zeus ilk düşünən insanı   dirildir. Esxil özünün   «Qandallanmış Prometey»  əsərində açıq yazır ki, «…uşaq kimi  ağılsız insanlara mən düşünmə qabiliyyəti, ağıl verdim, bütün elm, mədəniyyət və s. hər şeyi mən onlara öyrətdim və s.»(490-520). Prometey haqqındakı rəvayətlərdən çıxan ümumi nəticə odur ki, düşünən insanları məhz nəhəng Allah sayılan Prometey öz əlləri ilə yaratmışdır. Lakin qədim Misir rəvayətlərinə görə, Prometeyin gördüyü bütün bu işləri Xnum Allahı görür. O, dulusçu  dəzgahında ilk kişi və qadın yaradır. Oziri (Oziris) Allahı isə bütün insanları heyvan səviyyəsindən çıxarıb, onlara elm,  mədəniyyət  və s. öyrədir. Babil eposuna görə Prometeyin bu işlərini, gildən ilk insan  yaradan Marduk Allahı görür. Firdovsiyə görə isə məhz Cəmşid insanı heyvan səviyyəsindən çıxarıb, onlara elm və  mədəniyyət verir.  Əgər biz qədim dilçiliyin  samitlər qanununu adlara tətbiq etsək  görərik ki, Prometey adı ilə Pir Maday/Midiya (yəni firon Midiya –F.G.) adları  eyni mənalı sözlərdir. Prometeyin digər obrazı olan Oziri Allahının adı da qədim dilçiliyə görə Azər adı  ilə eyni mənalıdır. Ümumiyyətlə, Azər sözünün pəhləvicə «od» mənasını verməsi və qədim Misirdə də Oziri sözünün – həyat enerjisi, od fikrini ifadə etməsi, Prometey odunun məhz Azər enerjisi olduğu deməkdir. Prometeyin,  od mənasında olan Azər enerjisini insanlara paylamasını dərk etmək üçün, Misir ərazisində tapılmış Naq Hammadi yazılarındakı «Ruh haqqında şərh» əsərini başa düşmək lazımdır ki, müqəddəs ruhun bütün insanlara paylanması, burada onun fahişəliyi timsalında göstərilir. Deməli, Prometey odu və Allahın yalnız öz nəslinə verdiyi həyat enerjisi olan müqəddəs ruh, eyni zamanda qədim Misir yazılarındakı  Oziri enerjisidir və s. 

         Mövzumuza qayıdaraq nəzərə alsaq  ki, insanı yaratmış digər Allah Mardukun adı da  bilavasitə Mar torpağının adı ilə bağlıdır, onda başa düşərik ki, Prometey, Oziri və Marduk adları bilavasitə Adəmi yaratmış tək Allahın müxtəlif adlarıdır. Rəvayətə görə Prometey Qafqaz dağlarına qandallanır ki, Herakl ölüm şahdığının qapısı olan Kadus ölkəsinə gəlib onu xilas edir. Prometeyin Qafqaz dağlarına vurulması və onun minilliklərlə bu dağlarda əziyyət çəkməsi, Pir (firon) nəsli olan Midiyalıların əsrlərlə burada yaşaması deməkdir. Ölüm şahlığının qapısı olan Kadus ölkəsi isə Tövratda, Musanın «vəd olunmuş torpaq”» saydığı «Kades-varni”» ölkəsidir. Kadus ölkəsi bütün antik mənbələrdə Atropatenanın şimal-şərqində yerləşir. Bu haqda Polibiy, Tit Liviy, Pompey Troqa, Kursiy Ruf və s. tarixçilər yazmışlar. Bu yer onların yazdığına görə Azərbaycanda, Savalan ətrafından Xəzər dənizinə qədər olan ərazini əhatə edir. Tövratdakı Kades-varni adının indiki Vər-Gədüz adına uyğun gəlməsi və Yunan mənbələrindəki əksər adların bu ərazidə olması onu göstərir ki, seyidlərin Piran adlandırdıqları bu ərazi bilavasitə göstərilən suallara cavab verir.

         «Tövrat»da qeyd olunur ki, Allahla Yaqub sübhə qədər tutaşır və Allah onu İzrail adlandırır. Onların tutaşdığı yerə isə Yaqub Panuel adı verir (Bıtie 32:30). Yaqubun Allahla tutaşması, Əmanın təbiətə qalib gəlib Qaba aləmi, yəni Oziri Allahını yaratması deməkdir ki, İzrail adı da məhz bu mənada Oziri, yəni Azər Allahının eli deməkdir. Oziri Allahının yarandığı yerin Panuel adlanması, göydəki elin Pan eli adlanacağına işarədir. «Kitabi Dədə Qorqud”»da yazılır ki, Yegnək yuxuda ikən, ala gözün açıb dünya görür. Ağ-boz atlar çapdırar alpanlar görür. Ağ işıqlı alplarla bərabər orada Dədə Qorqudu və dayısı Əməni görür”. Yegnəkin ikinci dünyanı, oradakı alpları, alpanları yuxu kimi görməsi, onun ikinci dünyanın qapısından keçməsi deməkdir. Deməli, Panuel elə Alpanlar yurdu olan ruhlar dünyasının qapısı, yəni dünya ağacının ucaldığı yerdir. İkinci dünyanın «iç el”» olması, onun çel/çol sözləri ilə eyniliyi deməkdir. Qeyd edək ki, bütün qədim xalqların yazılarının əsil mənası bilavasitə samitlər qanunu ilə açılır. Belə çıxır ki, ikinci dünyanın qapısı alpanlar yurdunda, yəni çol torpağında yerləşir. Maraqlı haldır ki, «7-ci əsr Ermənistan coğrafiyası”»nda Ermənistanın sol sahilində iki ölkə adı, Lpin və Çola adı çəkilir. «Alban tarixi”»ndə isə yazılır: «... mənim atam bu 3 ölkəni - Aqvaniya, Çoqa və Lpiniyanı əbədi mülkiyyətə alıb» (2.b 14). Buradakı Çoqa sözü təbii ki, «Kitabi Dədə Qorqud”»da «iç el”» sözünün əvəzinə bəzən «üç oq»” sözünün yazılması ilə əlaqədardır. Bildiyimiz kimi oq, aqa, ağa sözləri ğuz, oğuz sözləri kimi həyat enerjisi” anlamındadır. Deməli, üç oq”, yəni çoq sözü də iç Oğuz mənasını verir. Lpiniya sözü isə Alpaniyyə-Alpan ölkəsi fikrini ifadə edir. İç elin, eyni zamanda Əmanın ruhu olduğunu nəzərə alsaq, qəbul edərik ki, «issi el»”, yəni «sel» sözü də çol sözü ilə eyni mənalıdır.

       Qədim mənbələrdə saysız-hesabsız «Çola sərhəd qapısı»”, «Alpan keçid məntəqəsi”», «Hun qapısı»”, «Xon sərhədi»”, «Dərbənd keçidi»”, «Sul qapısı»”, «böyük Sul şəhəri»”, «Sul xalqı»” və s. keçid məntəqəsi adları, qarşımızda fantastik bir mənzərə açır. Bu fantastik mənzərəni təsəvvür etmək ağlasığmaz dərəcədə çətindir. Aqvaniyanın, yəni Qaba aləmin iç eldən və alpanlar yurdundan ibarət olması, eyni zamanda bu ruhlar dünyasının əməlli-başlı qapılarının məşhur «Dəmir qapı Dərbənd» ”də yerləşməsi, qədim dünyanın bütün sirlərinə açar rolunu oynayır. Belə çıxır ki, «Kitabi Dədə Qorqud»”dakı kimi, qədim dünyanın bütün yazılarında söhbət, göydəki Allah elinin yaranmasından, onun 5000 illik haqq-ədalət tarixindən, son 500 illik tarixdə həqiqətin itməsindən və nəhayət, Allahın axirət məhkəməsi qurub, dünyanı öz tabeliyinə qaytarmasından gedir. Belə çıxır ki, kitabın əvvəlində qeyd etdiyimiz, Platonun, «bütün rəvayət və yazılar yalnız bir bir hadisə ilə bağlıdır»  ideyası əsil həqiqətdir.

      «Aqvan tarixi»”ndə yazılır ki, «Dərbənd istehkamları və qalasını tikmək üçün İran şahları ölkəmizi taqətdən saldılar: bu qəribə binanı tikmək üçün memarları səfərbərliyə alan və çoxlu müxtəlif materiallar axtarıb tapan İran şahları həmin tikinti vasitəsilə Qafqaz dağı ilə «Şərq dənizi» arasındakı keçidləri qapalı saxlayırdılar» («İstoriya Aqvan”», s.105/85). Qeyd edək ki, buradakı «Şərq dənizi»” kainatın işıq dənizi, yəni «ümman dənizi»” mənasında başa düşülməlidir. Əs - Suyuti yazır ki, «Zülqərneyn Qaf dağına çatdıqda, onu mələk səslədi. Zülqərneyn soruşdu: «Bu nə dağdır? Mələk cavab verdi: Bu Qaf dağıdır. O dağlar anasıdır. Bütün dağlar onun kökündən yaranıb və əgər Allah bir kəndi dağıtmaq istəsə, o bu dağın bir kökünü tərpədər»”. Əl Bəlazuri isə «Kitab Fütuh əl Buldan»” əsərində göstərir ki, «... O, (Qubad) Arranda Beyləqan şəhərini, bütün ölkənin baş şəhəri Bərdəni və Qəbələ şəhərini (burası Xəzərdir) tikdirdi. Sonra o Şirvan vilayəti və Allan (ellin-F.G.) qapıları arasında bişməmiş gildən sədd çəkdirdi, gil divar boyu 360 şəhər saldırdı» və s”. «Tarixi Dərbəndnamə»”də (45,94) qeyd olunur ki, Dərbənd hasarı tikildikdə qalalardan biri Alpan qalası olmuşdur. B.Dorn isə bunu (280,339) «Səddi-Alpan»” adlandırır. Digər mənbələrdə Dərbəndi «nəhəng şəhər»” (Kalankatlı 11,4,11), «Qala»” (Sebeos III,35), «Çor keçidinin şəhəri»”, «dənizdə tikilmiş istehkam”» və s. kimi qeyd edirlər. Nəzərə alaq ki, Çor sözü - içəri” sözü ilə eyni mənadadır.

       Qədim yazıların gizli mənalarını dərk etmək üçün mövzudan kənara çıxaraq, əvvəldə qeyd etdiyimiz sufiliyin, kabbalanın kökündə duran qədim məntiqə nəzər salaq. Dini şərhçilər müqəddəs yazıların 4 səviyyəli olduğunu qeyd edirlər. Bunlar: 1-ci hərfi məna, 2-ci etik məna, 3-cü peyğəmbər və dünyanın sonu mənası, 4-cü gözə görünməyən mənəvi mənadır. Bu dörd mənalı səviyyənin dərki «cənnət bağı»” deməkdir ki, bu səviyyəyə çatmış adam birbaşa cənnətə gedir. Digər tərəfdən qədim Misirlə məşğul olan mütəxəssislər qeyd edirlər ki, qədim Misir  ədəbiyyatında əsas məsələ, müəllifin bir nağılda bir neçə müxtəlif epizodları birləşdirməsidir. Bu məntiq bilavasitə qədim Misirdə yaranmış, sonra isə bütün dünyaya yayılmışdır. Müəlliflər cürbəcür təkrarla, söz oyununa, alliterasiyaya və s. əl atırlar. Bəzən ikinci cümlə birincini dəqiqləşdirir, tamamlayır və yaxud fikri gücləndirir. Digər tərəfdən hərflərin sirli mənası bilavasitə adlarda özünü göstərir və məna cümləni tamamlayır və s.

Məhz bu dolaşıqlarla rastlaşan A. Oppenheym «Drevnyaya Mesopotamiya»” kitabında yazır ki, «qədim Mesopotamiya məktublarındakı bütün deyimlər emosiyalarla zəngin və dolğundurlar. Onların mövzuları bizim üçün dərk olunmazdır və oradakı him  və eyhamlar yalnız ünvanı üçün aydındır. Onların terminologiyası xüsusi sirli ifadələrlə doludur”» (s.27). Belə çıxır ki, müasir alimlərin, qədim Misir dilçiliyinin əsaslarını bilməmələri səbəbindən, qədim yazıların həqiqi mənaları hələ də dərk olunmamışdır. Məhz buna görə də, alimlərin gəldiyi nəticələr bir-biri ilə düz gəlmir. Məsələn: Ktesiylə Herodotun eyni şey haqqındakı fikirləri həmişə uyğunsuzluqla nəticələnir. Qədim tarixçilərin bir birini inkar etmələri səbəbinə görə, Bartolda elə gəlir ki, Yunan mənbələrinin əksəriyyəti sonradan təhrif olunmuşdur, çünki onlar heç bir tənqidə dözmür. Turayev isə təəccüblə, Herodotun Navuxodonosorun adını hər yerdə başqası ilə əvəz etməsini bildirir. O yazır ki, Finikiya adlanan ərazidə yunan və semit elementləri bir birinə çox qarışmışdır. Misir yazılarını isə Makedoniya və Yunan yazılarından fərqləndirmək mümkün deyil. M. Artamanov da bu qarşılıqlığa rast gəldikdə, - «...bundan sonra nə varsa, hamısı him və eyhamlardan toxunmuşdur» deyə yazır. Biz B. Nizenin «Herodota əlavə etmək yox, onu izah etmək lazımdır»” fikrinə söykənərək bildiririk ki, qədim yazıların hamısı rəmzi mənada yazılmış həqiqətlərdir. Məhz bu mənada Firdovsi «Şahnamə»sində,

        «Mənim sözlərimdə tapılmaz yalan, nə əfsun, nə əfsanə yazdım inan.                     

        Ağılla oxu, rəmz tapsan əgər, düşün rəmz mənaya yol  göstərər».

deyə yazdıqlarının rəmzi olduğunu xüsusi qeyd edir. Bu həqiqətləri başa düşmək  üçün qədim yazıların əlifbasını öyrənmək lazımdır. Yalnız nadan insan qədim yazılara cəfəngiyyat kimi baxa bilər.

      Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, bütün qədim yazılarda söhbət bilavasitə Allahdan gedir. Çünki kainat tarixində Əman Allahından başqa heç kim qeyri-adi iş görməmişdir. Buna görə qədim Misir yazılarının birində yazılır: « Allah kainatı və onda olan hər şeyi yaratdı. O, dünyada olub, olan və olacaq hər bir şeyin yaradıcısıdır. O, dünyanın yaradıcısı, hələ heç bir başlanğıc olmamış  ona öz əlləri ilə ilk forma verəndir; ondan çıxan dünyanı bərqərar etmişdir və s.» (U.Bac «Yeqipedskaya reliqiya.Y.maqiya».M2000.s29). Məhz Əman Allah, 5500 il bundan əvvəl, insanların beyninə yeni qat əlavə edib, onlara düşünmə qabiliyyəti verməklə insanları heyvan səviyyəsindən çıxartmışdır. Allah öz nəsli, eli ilə əlaqə saxlamaq üçün qaraciyərə əlavə funksiya verib, orada «görmə” qabiliyyəti» yaratmışdır (Platon, «Timey»” 73e,71 e, 27 v). Bundan sonra onun nəsli, yəni pir, seyid, gel və s. müqəddəslər  yuxuda və s. ekstaz vəziyyətlərində Allahın deyimlərini eşitməyə başlamışlar. Belə çıxır ki, bu dünyada nə kəşf olunubsa hamısı Allahın adına yazılmalıdır. Çünki bütün qədim yazılar Allah deyimləridir və eyni zamanda yaradılmışın yaradıcıdan artıq olması mümkün deyil. Bu isə o deməkdir ki, əvvəldə yazdığımız kimi, bu günə qədər yazılmış bütün dastan və rəvayətlər bilavasitə ona həsr olunmuşdur. Bu dünyada Allahdan böyük iş görmüş heç bir canlı varlıq olmamış və olmayacaqdır.

        M. Kaqankatvatsiyə görə Bərdə şəhəri Sasani şahı Perozun əmrinə əsasən padşah Vaçe tərəfindən salınmışdır. Həmdullah əl Qəznəvi yazır ki, Bərdəni Makedoniyalı İsgəndər salmışdır, sonralar isə şəhəri sasani Qubad abadlaşdırmışdır. Vaqidi bildirir ki, Əbd ül-Malik Bərdə şəhərini hatəm ən-Nöman əl Bəxilinin və ya onun oğlunun köməyi ilə inşa etmişdir. Cəmaləddin əs-Suyuti təsdiq edir ki, Bərdə Hicri 85-ci ildə Əbd ül - Əziz ibn Hatəm tərəfindən təsis edilmişdir və s. Bütün bunlar onu göstərir ki, bu müxtəlif adamların adlarının mənası bilavasitə Əman Allahına işarədir.  A.Bakıxanov yazır ki, «Dərbəndnamə»”də deyilənə görə, Məhəmməd peyğəmbərin ətrafındakılar onun ağzından eşitmişlər ki, Dərbənd müqəddəs yerdir və onun sakitliyindən bütün şərq asılıdır və əgər kim onun müdafəsi üçün çalışsa, o Allahın xeyir-duasını qazanar. Bu deyimi başa düşmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, Adəm, yəni qədim Misirin Atum Allahı, dünya ağacının bitdiyi yerdə, yəni rəmzi Dərbənddə durmuş və bütün dünyanı ağuşuna almışdır. Atumla eyni məna daşıyan qədim Misirin Maat Allahı kainatın, təbiətin harmoniyasını özünə bağlamış gözə görünməz enerjidir. O, eyni zamanda əkslikləri özündə birləşdirmiş qayda-qanun Allahıdır. «Quran»da Atum Allahının əllərini uzadıb bütün dünyanı tutması haqda belə yazılır:”  «Məşriq də, Məğrib də Allahındır. Hara getsəniz Allahla üz-üzəsiniz. Hər yeri tutmuş Allah, hər şeyi bilir Allah»” (2.115). Deməli, Maat, yəni Atum Allahının harmoniyasının pozulduğu zamanda, dünyada kataklizmələr başlanmalıdır. Müqəddəs kitabların yazdığına görə bu dünyanın sonunda, yəni «Quran»da qeyd olunan «torpaqların dəyişdirildiyi vaxt»”da baş verəcəkdir.

        Dərbənd şəhərinin «dəmir qapı”» adlandırılması, mənbələrdə göyün dəmir adlandırılması ilə əlaqədardır. II-ci Paynocemanın sarkofaqından tapılmış sənəddə deyilir: «Allahların Atası, müqəddəs Allah Amon Ra... O, göyün dəmir hasarını öz suyunda yaratmışdır...”». Deməli, Dərbənd qapılarını dəmirdən etməklə, Allah əridilmiş dəmirin buxarından da ruhlar dünyasının qapısını düzəltmişdir. Gördüyümüz kimi qədim yazılarda «qapı»” xüsusi məna kəsb edirmiş ki, onu hər yerdə xüsusi vurğu ilə qeyd edirlər. Diqqətəlayiq haldır ki, qədim Misirdə «Ölülər kitabı»”, «Mağaralar kitabı»” və s. kitablarla yanaşı «Qapılar kitabı”» da olmuşdur.

       Qədim Misir yazılarının birində qeyd olunur ki,  e.ə.1300-cü ildə 5-ci ilin payızında II-ci Ramses böyük ordu ilə sərhəd qapısı olan Çil qapısını keçdi. O, dənizkənarı Sidr vadisini ötüb ölkənin dərinliyindəki Kadeşin (Kadus-F.G.) cənubuna gəldi”. Mənbələrdə Misir tarixinin müxtəlif dövrlərində Çil qapısını «Şərq qapıları», «Şimalın iki qapısı», «Aralıq dənizinin qapıları», «Caru qalası», «Nil vadisində olan Çilu sərhəd qalası» və s. adlandırırlar. Başqa bir yazıda oxuyuruq: «Göyün qapısı, Ra-nın üfüqünü açaraq açılır. Osiris üçün Busirisin, Abidosun qapısı açılır»” və s.

        İki dünya arasındakı qapı haqqında daha geniş təsəvvür yaratmaq üçün Esagilə gələn (Mesopotamiya) Tabi-utul-Enlilin deyiminə nəzər salaq: «Mən türbəyə düşmüşdüm ki, yenidən Babilə qayıtdım. «Bərəkət qapısı»nda mənə bərəkət verildi. «Böyük qoruyucu ruhun qapısı»nda mənim gözətçi ruhum mənə yaxınlaşdı. «Mərhəmət qapısı»nda mən mərhəmət gördüm. «Həyat qapısı»nda mənə həyat verildi. «Günəşin çıxdığı qapı»da mən yaşayanlar sırasına daxil oldum. «Əlamət görünmə qapıs»ında mənim əlamətlərim üzə çıxdı. «Günahlardan qurtulma qapısı»nda mən günahlardan təmizləndim. «Sorğu qapısı»nda məndən sorğu soruldu. «Ah-zardan qurtulma qapısı»nda mən ah-zardan azad olundum. «Su ilə təmizlənmə qapısı»nda mən təmizlənmə suyunda təmizləndim. «Mərhəmət qapısı»nda mən Mardukun qarşısında durdum. «Qüdrət tökülmə qapısı»nda mən Sarpanitin ayağından öpdüm» və s.” Belə çıxır ki, iki dünyanın qapısı olan bu qapı eyni zamanda ölənlərin ruhunun məhkəməsi qapısıdır. Bu isə o deməkdir ki, bu yazılar qədim Misirlə əlaqəlidir. Çünki 42 hakimin qarşısında olan haqq-ədalət məhkəməsini ikinci dünya ilə birlikdə Əman Allahı yaratmışdır.

      Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Dərbəndin əvvəlki adı Bab əl Əbvab olmuşdur ki, qədimdə ona sadəcə Babil demişlər. Beross yazır ki, «Nabupalasar Babildə dağa bənzər hündürlük düzəltdi və orada cürbəcür ağaclar əkdi və asma bağ saldı»”. Digər mənbələrdə də qeyd olunur ki, Nabupalasar Esagilin «Etemenanki – «göyün və yerin bünövrə evini», «o dünyanın sinəsində elə tikdi ki, onun hündürlüyü göyə çatdı». Belə çıxır ki, «Quran»dakı «göydə baxanlar üçün bəzədilmiş qüllə yaratdıq» deyimi də bu mənadadır (15.16). İki dünyanın qapısı olan Babil qülləsi haqda daha dolğun məlumata «Tövrat»da rast gələ bilərik. «Tövrat» yazır ki: «Əvvəl bir millət və bir dil var idi. Şərqdən gələn tayfalar Babildə başı göyə çatan şəhər və qala qurmağa başladılar. Allah bunu görüb onların dillərini dəyişirdi və onları oradan dünyanın digər yerlərinə səpələdi»(11.1-9) Rəmzi mənada yazılan bu yazıda nəzərə çatdırılır ki, yerin göyün qapısı məhz buradadır, yəni dünya ağacı bu yerdən ucalmışdır. «Enuma Eliş»” adlı 7 lövhədən ibarət, Mesopotomiyadan tapılmış yazıda dünyanın yaranması haqqında belə yazılır: «Okeanı ölçən hökmdar, özünün göy kimi tikdiyi Eşar sarayında özü Eşara bənzər böyük saray tikdi və onu Anu, Enlil və Ea-ya verdi. Bu saray kainatın simvolu idi».”  Əgər biz Eşar adının Aşur \Assur\ Azər olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, burada da söhbət, bir elin içində digər elin yaranmasından gedir.

        Bildiyimiz kimi, Əman Allah yerdəki canlılara ikinci həyat vermək və təbiətə aktiv  təsir edərək onların formalarını dəyişdirmək qabiliyyətinə sahib olmaq üçün, bütün varlıqların əsasını təşkil edən Platon materiyasını sel halında, yəni çoxlu miqdarda yerə gətirmək uğrunda müxtəlif rituallar keçirməyə başlayır. Əman, Pta Allahı kimi çıxış edərək, qurban, ritual və mantralar vasitəsi ilə başı göylərə çatan Atum/Adəm Allahını yaradır və onu göy kimi formalaşdırır. Hava və su timsalında, kainatın formalaşması sisteminin obrazı rəmzində formalaşmış yeni göy,Əmanın digər ritualları vasitəsi ilə Nut göyünə və göydəki ruhlar dünyası olan Qaba Aləmə çevrilir. Milyonlarla qurban və rituallar hesabına sistemləşmiş yeni göy, artıq söz vasitəsi ilə onu idarə edən Əmanın iradəsinə uyğun, ulduzlar ətrafında dəniz rəmzində təsəvvür edilən Platon materiyası, yəni dirilik suyu ilə birləşir və materiya göydən yerə axmağa başlayır. Dirilik suyu ilə birləşmiş yeni göy, yəni Atum Allahı bundan sonra, dünyanı idarə edən təbiət enerjisi timsalında Oziris/Oziri (Osiris) Allahına çevrilir. Deməli, yuxarıda qeyd olunan «başı göylərə çatan», «göy kimi tikilmiş Eşar sarayı» elə dünyanı əhatə etmiş Oziri Allahının bədənidir. Platon bu bədəni, bütün varlıqları özünə daxil etmiş – tək canlı varlıq adlandırır və s. (bax.Platon «Timey» 68E, 69B-C). Bu sarayın kiçik simvolu olan digər Eşar sarayı isə, rəmzi ruhlar dünyası adlandırılaraq yerin altında, böyük mağarada gizlədilən Babil qülləsidir.     

         «Tövrat»dakı yazıdan çıxan ikinci nəticə odur ki, ən qədim dövrdə, insanların dünyaya səpələnməsindən əvvəl onlar hansısa sirli «başı göylərə çatan» qala tikmişlər ki, Allah bu hadisəni gizli saxlamaq üçün onların dillərini kodlaşdırıb bu sirrin tam açılmamasını təmin etmişdir. Deməli, Əman Allah «Süleymanın quş dili»” adlandırılan xüsusi elmi, bu sirləri gizli saxlamaq üçün yaratmışdır ki, bu elmin sirlərini yalnız müdriklər, rəvayətlər vasitəsi ilə bir birinə ötürürdülər. Bu isə o deməkdir ki, Platonun qeyd etdiyi qeyri – adi sirli hadisə bilavasitə Babil qülləsi ilə bağlıdır. Babil qülləsinin başının göylərə çatması, yəhudi kitablarında rəmzi mənada yazılmış digər yazını bizə xatırladır. Belə ki, bu yazıda  Yexuda Ravın adından deyir: «İlk insan yarananda dünyanın o başından bu başına qədər idi…Yalnız günah işlətdikdən sonra Allah əlini qoyub onu kiçiltdi»(Xaqiqa 12a,Sanxedrin 38v). Həqiqətən də ravvinlərin Adəmi yerdən göyə ucalan nəhəng varlıqdır. Ravvi Eliezer də onun boyunu təyin edərkən «Tövrat»dakı bu cümləni sitat gətirir: «…Allah yerdə insanı (Adəmi), dünyanın bu başından o başına qədər yaratdı…»(Vtorozakonie 4:32). Bu və digər yazıların tədqiqi də onu göstərir ki, Adəm  elə Misir yazılarındakı Pta Allahının yaratdığı Atum/Atam Allahıdır və Platonun da «Timey» əsəri bilavasitə onun yaradılmasına həsr olunmuşdur.                        

         «Tövrat»ın yazdığına görə Adəm, Nuhun gəmidən düşdüyü torpaqdan yaranmışdır və burada da Süleyman peyğəmbər Allah üçün, (sahəsi 100 kv/m, hündürlüyü 62 m olan) qızıl və gümüşdən  ev tikmişdir. Bu isə o deməkdir ki, «ölüm şahlığı»nın qapısı olan Kadus, Aid – eyni zamanda, rəmzi ruhlar dünyası sayılan Adəmin bədənidir və o Babil qülləsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Babil sözünün «Allahın qapısı» mənasını verməsi fikirlərimizin həqiqiliyinə işarədir və s.  İ.Dyakonov «İstoriya Midii» (1956.s.276-278) kitabında təsdiq edir ki, Midiyada Silxazi qalası olmuşdur ki, o «Babillərin qalası» sayılmışdır.  

        Deməli, Allahın, insanların dilini dəyişib – onları dünyaya səpələməsinin əsas səbəblərindən də biri, «düşünən insan»ın, Allahın və ruhlar dünyasının yaradılmasının sirlərini, onlardan (müəyyən səbəbə görə) gizli saxlamaq üçündür.

         Deyilənə görə, Allah Musaya «Tövrat»ı verəndən sonra dedi: «İndi Tövratı İsrailə başa sal. Musa: Dünyanın hökmdarı, - mən onu onlarçün yazaram, dedi. Allah isə: Mən onlara onu yazılı vermək istəmirəm, çünki bilirəm, gələcəkdə dünya xalqları yəhudilər üzərində ağalıq edəcək, onların Tövratını əlindən alacaq və onlara nifrət edəcəklər»”. Deməli, Allah, dünya xalqlarının bu elmi başa düşməməsi üçün, bu gizli dilçiliyi yaratmışdır. «Quran»da deyilir: «Quranı qavramasınlar deyə örtük çəkdik ürəklərinə, ağırlıq çökdürdük qulaqlarına»”. Xristian yazılarında da bu fikrə rast gəlmək olar: «Onlar baxacaqlar, ancaq heç nə görməyəcəklər, onlar qulaq asacaqlar, yenə heç nə başa düşməyəcəklər»” və s.

      Qədim Misir yazılarına görə də: «Allah gizli varlıqdır və heç bir insan onun simasını bilmir.Heç bir insan onun görünüşünü axtara bilməz; O, Allah və insanlardan gizlidir və o öz yaratdıqları üçün sirdir», «Heç bir insan bilmir ki, Onu necə dərk etmək olar.Onun adı gizli qalmaqdadır; Onun adı – öz uşaqları üçün də  sirrdir». Onun adları  saysızdır, müxtəlifdir, və heç  kim onun sayını bilmir» (U.Bac «Yeqipedskaya   reliqiya.Y. maqiya» M2000.s.29).

      «Tövrat»ın Babillə əlaqədar yazısından çıxan üçüncü nəticə odur ki, Adəm nəsli dünyaya məhz Midiya torpaqdan səpələnmişdir. Misal üçün qeyd edək ki, mənbələrə görə indiki yəhudi torpaqlarına gələn «dedun və xaney» tayfaları olmuşdur ki, Məsudiyə görə dedun tayfaları Şarvan şahlığının əhalisidir. Xaney adı  Xon, Xunn torpaqlarının əhalisi mənasındadır. B.A.Turayev yazır ki, şumerlər öz Enlil Allahlarının dini ilə, sonradan kassilərin yerləşdiyi İran keçidlərindən gəlmişlər. Ümumiyyətlə, son dövrdə alimlər mədəniyyətin əksər ölkələrə Zaqafqaziya və Ermənistan dağları ərazisindən yayıldığını etiraf etməyə başlamışlar.

      Babilin adı ən qədimdə Oziri haqqındakı rəvayətdə çəkilir ki, bu rəvayətin Plutarx variantının əlavələrlə qısa məzmunu belədir: Yerin Səba (Qaba) Allahı ilə göyün Nut Allahının izdivacından Oziri Allahı doğulur. O doğulunda məbədgahdan əzəmətli səs gəlir ki, dünyaya qüdrətli hökmdar, Allah gəldi. Bundan sonra Nut Böyük Qor Allahını, daha sonra isə Set, İsida və Neftida Allahını doğur. Yerdə hökmranlığ edən Oziri Allahı misirliləri, daha sonra isə bütün dünya əhalisini vəhşi vəziyyətindən çıxarır. Onlara buğda, arpa əkməyi öyrədir. Oziri insanlara faydalı qazıntılardan istifadəni, meyvələrdən çaxır, içki çəkməyi və s. öyrədir. Onun bu şöhrətini görən Set (satana/şet/şeitan F.G.) öz 72 yoldaşı ilə Ozirini aldararaq tabuta qoyub suya atır. Su Ozirini Biblə/Qubla, yəni Babil/Qəbələyə gətirib çıxarır və burada, o, ağacda ucalır. Set bu dəfə Ozirini 14 hissəyə parçalayıb dünyaya səpələyir. Lakin İsida oğlu Qorla möcüzə göstərib Ozirini yenidən dirildir.

      Bu rəvayətin qısa məzmunu bundan ibarətdir ki, Qəbələ, yəni Babildə dünya ağacı vasitəsilə yaranan Oziri və onun eli Qafqazdan çıxmış 72 millət tərəfindən öldürülür. Lakin axirətdə Əman Allahın ruhu son peyğəmbərlə Oziri Allahını yenidən dirildir və o, yenidən dünyaya sahiblik edir. Bu rəvayətdə dünya ağacının, yəni Qaba aləmin Babildə ucalması xüsusi qeyd olunmuşdur. «Kitabi Dədə Qorqud»”da dünya ağacı Qaba aləm mənasında «Qaba ağac»” adlandırılır və s.

        Moisey Kalankatuyski və Movses Xorenatsi qeyd edirlər ki, «Yafət – Aran övladlarından olan Sisakın nəslindən olan kimsəyə Alban dağları və sahələri vərəsəliklə qalmışdır»”. Yafətin (Yapet- Ya Pta - F.G.)  Maday adlı oğlunun olması onu göstərir ki, qədim Misirin Pta Allahı bilavasitə Midiya ilə əlaqədardır. «Tövrat»ın açmasından belə çıxır ki, Arran, İbrahim peyğəmbərin vətəni olan xaldeylərin Ur şəhəridir. İordan yazır ki, İbrahimin vətəni olan Ur şəhəri Təbrizdən 2 günlük yol məsafəsindədir (mətn III.57). Aran/Aaron isə «Tövrat»da Leviinin, yəni Albanın oğlu, ElAzərin isə atasıdır. Bu isə o deməkdir ki, Albanla ElAzər eyni yerin və eyni millətin müxtəlif adlarıdır. Buradakı Sisaka adı İsaak – sak adı mənasını ifadə edir ki, bu da «issi Ağa»”, yəni Qor Allahının ruhu deməkdir. Deməli, İsaak adı göydəki Allah mənasını verir. «Tövrat»da qeyd olunur ki, İsaak, oğlu İakova (Yaqub) xeyir-dua verərək deyir: «Mesopotamiyaya get, Lavanın qızını al və mən sənin nəslinə gəzib-dolaşdığın yeri verirəm»” (Bıtie 28.23). Lavan adının Alban mənasında olmasını nəzərə alsaq, başa düşərik ki, gəzib-dolaşdığın yer dedikdə söhbət, yerdəki və göydəki torpaqlardan gedir. Qeyd edək ki, midiyalılar da mənbədərdə «dağ və səhraları dolaşan qüdrətli midiyalı»lar adlandırılır. Bu isə o deməkdir ki, Alban dağları və sahələrini əbədi verməklə, Allah Azər xalqına, yerdəki Alban dağlarını və göydəki Alban sahələri olan ruhlar dünyasını əbədi verir.

       «Əhdi ətiq»”də, Livanda Allahın cənnət bağından danışılır və sidr ağacı İzrail Allahı olan Yaxve ilə əlaqələndirilərək, onun tərəfindən əkildiyi bildirilir. Allah bağındakı sidr ağacının sahibi El Allahıdır. Xaananın El Allahı Uqarit mətnlərinin birində Livan bağlarını salan Allah kimi qeyd olunur. Yəhudilərin El Allahı və Uqaritin Baal Allahının, Livanın sidr ağacı ilə əlaqəsi, bu iki Allahın eyni olması deməkdir. Finikiya mifologiyasında isə bərəkət, yağış, ildırım Allahı olan Vaal (Balu) Allahı, İlu ilə qadın Aşera Allahlarının oğlu sayılır. Nəzərə alsaq ki, İlu Allahı El, Aşera isə Aşur/Assur Allahıdır, onda başa düşərik ki, bütün bu Allahlar rəmzi mənadadır və dünya ağacının sahibi olan Qor Atanın müxtəlif obrazlarıdır.

      Digər tərəfdən  B.A.Turayev Finikiyadan tapılmış Tell-amarn sənədlərində Vaal Allahının adının olmamasını qeyri-adi uyğunsuzluqla qarşılayır. Əvəzində isə bu sənədlərdə bolluca Addi adı var ki, hətta Babil çarına Rib-Addi deyilir. B.A.Turayev Addi Allah adının Assur və amoreylərin Ramman və Ədəd Allah adları ilə eyniliyini qeyd edir. Addi/Adad Allah adının, qədim Misirin «iki dünyanın tacı, atası»” olan «Dədə»” Allahı olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, Ramman adı da Ra-umman, yəni «dərya günəşi»” mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki ölkə adları da rəmzi mənadadır və bilavasitə Allahın əsil vətəni ilə bağlıdır. Deməli, Livan adı Alban kimi oxunmalıdır və yuxarıda qeyd etdiyimiz Allah bağı dedikdə də Qarabağ nəzərdə tutulmalıdır. Qarabağ adı Qor Allahının bağı mənasındadır ki, Albaniyanın üstündəki ruhlar dünyasının yaranmasında bu bağın xüsusi rolu olmuşdur.

     Qədim mənbələrdə Babilin Xatxor Allahı, ölülərin ruhunun «ölülər çayı»ndan” keçməsi üçün sidr ağacından qayıq və s. hazırlanmasına nəzarətçi kimi qeyd olunur. Qədim fəlsəfəyə əsasən bu dünyanı ölülər dünyasından ölülər çayı ayırır. Belə çıxır ki, «çayın o biri sahili»”, «dənizin o biri sahili»”, «yuxarı dənizdəki ada”» və s. deyimlərində söhbət göydəki ruhlar dünyasından gedir.

       «Masalik əl-mamalik»”, «Mücam əl-buldan»” və s. kitablarının müəllifləri yazırlar ki, «Quran»da qeyd olunan Məcmə əl Bəhreyn - yaxud iki dənizin birləşdiyi yer Şirvan ərazisində yerləşir. Orada Musa və Xızır (Yenox) qayası ucalır. Məsudi isə yazır: «Abu Musa dağları (Qarabağ) Arrana aiddir və orada Arran nəsli yaşayır. Ar-ras çayı, Babək Xürrəmdin Azərbaycanda sahib olduğu əl Bəzzain yeri ilə Arrana aid olan Abu Musa dağları arasında axır».” Arran adı «Tövrat»da Xarran kimi göstərilir ki, alimlər dünyanın bu «keçid qapısını»” istədikləri yerdə yerləşdirirlər. Tövrat yazır ki, Yaqub Virsaviyadan Xarrana gəlir və orada gecələməli olur. Yuxuda görür ki, yerdən göyə pilləkən uzanır və onunla mələklər yerə düşüb çıxırlar. Yuxudan duran Yaqub deyir: «Həqiqətən bu yerdə Allah var, mən isə bilmirdim. Sonra qorxaraq deyir: «Bu yer Allah evindən başqa bir şey deyildir, bu göyün qapısıdır”» (Bıtie 28;16,17). Bu yerə Yaqub «Betel”» adı verir. «Betel»i”n göyün qapısı olması və onun Xarranda yerləşməsi, Xarranın elə Arran olması deməkdir. «Betel»” adı sufiliyə görə Balaat adı ilə eyni mənalı adlardır. Digər tərəfdən bu söz Badil mənasındadır ki, bu da Abdal-bodi eli, yəni tam kamilliyə çatmış, başa düşülməyən şeyləri dərk etmə, qamlıq, ekstaz vəziyyətində görən və s. kimi müqəddəslərin eli deməkdir. İbn Durayd yazır: «Abdal (tək halda Badil) müqəddəslər nəslidir (salehun), dünya onlardan əskik olmur. Onlara pir də deyirlər».” Belə çıxır ki, Yaqub Beteli qamlıq vəziyyətində görmüş və ikinci dünyanı da məhz burada yaratmışdır. B.A.Turayev yazır ki, «Xarranın qəribəliyi ondadır ki, o Aralıq dənizindən Vavilona, Midiyaya, Kiçik Asiyaya, Ermənistana və s. gedən yolun kəsişdiyi yerdədir». Digər tərəfdən əgər Xarran Babil mədəniyyətinin ən cənub ölkəsidirsə, ən şərq mərkəz Elam, Pars və s. mədəniyyətlərinin mərkəzi olmuş Suza (Şuşan) şəhəridir” (B.A.Turayev «İstoriya drevneqo vostoka» L.1935.t.1 s.76).

       Acınacaqlı haldır ki, qədim dünya tarixindəki tam uyğunsuzluqları görən alimlər öz gəldikləri nəticələrin səhv olduğunu başa düşməmiş, yanlış məntiqləri ilə bütün tarixi alt-üst etmişlər. Misal üçün rəmzi mənada yazılmış «Alban tarixi»”ndə qeyd olunur ki, «Şah sarayda çoxlu kahin, din xadimləri və s. saxlayırdı ki, onlar da gecə-gündüz müqəddəslərə qulluq edirdilər».” Hər iki dünyaya aid edilə bilən bu cümlədə söhbətin göydəki saraydan getdiyini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki yalnız göydəki müqəddəslərə gecə-gündüz göstərilən qulluq yazıya alınmağa layiqdir. Eyni mənalı yazılara qədim Misir mətnlərində də rast gəlmək olar. Bu mətnlərdə qeyd olunur ki, Oziri Allahını çoxlu miqdarda müqəddəslər əhatə edib, gecə-gündüz ona qulluq edirlər. Onlar yatmır, həmişə gümrah halda axşam düşənə qədər, səhərə qədər, Allaha qulluq göstərirlər. Bundan başqa sutkanın hər 24 saatı üçün xüsusi Allahlar var ki, Ozirini gözləyir və onu seyr edir (B.A.Turayev t. 2 s 224). Belə çıxır ki, «Alban tarixi»”ndə və digər yazılarda da söhbət Oziri Allahından və onun elindən gedir.

        «Quran»da yazılır ki, «Allah iki dənizə sərhəd verdi. Biri şirin o biri duzlu olan bu dənizlər arasında dağılmaz sədd, maneə yaratdı»” (25:53). Təbii ki, burada da söhbət Əman Allahın Dərbənd ətrafında yaratdığı  ruhlar dünyasının” qapısından gedir. Rodosslu Appolloniy (eradan əvvəl III əsr) yazır: «Okean yanında Kaspi dənizi, onun ərazisində isə parslarla qonşu olan Kaspi xalqı yaşayır»” (71.s.279). Okean dedikdə burada söhbət işıq okeanından, yəni ümmandan gedir. Kaspi dənizi dedikdə isə burada ruhlar dünyası nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, hələ e. ə. 2 minilliyin əvvəlindəki inama görə, yer okeanın üstündə durur və orada Allahlar yaşayan 7 göylü adalar var. Bu səhnəni təsəvvür etmək üçün qədim Midiya və Assiriya qalalarının şəkillərinə baxmaq kifayətdir. Digər tərəfdən, qədim Misirdə Kaz, Kas, Ğuz və s. kimi işlədilən söz, ilk kişi və qadın başlanğıcı enerjilərinin birləşməsi mənasında həyat enerjisi fikrini ifadə edir. Deməli, kaspi sözü müdrik həyat enerjisi, yəni düşünən ruh mənasındadır. Herodot yazır ki, «Ellinlərin üzdükləri, herakl sütunlarından o yanda olan, necə deyərlər Atlantik və Qırmızı dəniz, bunlar hamısı bir dənizdir”» (Klio 202). Qədim mənbələrin hamısında Herakl sütunları dedikdə, göylə yerin qapısı nəzərdə tutulmalıdır. «Odisseya»”nın ilk mahnısının dəqiq tərcüməsindən aydın olur ki, Atlas... yerlə göyü birləşdirən sütunları saxlayır. Ruhlardan yaradılmış bu sütunlar vasitəsi ilə insanın ruhu göydəki aləmə daxil olur. Ellin adı isə ellikli el, lulubi, Allah və s. sözləri kimi iki eli özündə birləşdirmiş Allahlar, Pirlər nəslinə deyilir. Deməli, herakl sütunlarından o tərəf artıq ruhlar dünyasıdır. Platon «Fedon»” əsərində yazır ki, biz Fasislə herakl sütunları arasında yaşayırıq və öz dənizimizə sığınmışıq (109 V). Polibiy qeyd edir ki, Atropatenanın bəzi hissələri Pontun üzərindən, bəzi yerləri isə Fasisdən də yuxarı ucalır, digər tərəfdən Qirkan dənizinə çatır” (V. 55). Mənbələrdə qeyd olunan Fasis çayı «Tövrat»”da göstərilən Fison çayıdır ki, bu da Edem-cənnət bağından axan çaylardan biridir. Bu çay «Tövrat»a görə qızılı olan Xavila torpağından axır (Bıtie 2:II). Allahın qızıl taxt-tacı yerləşən bu Qəbələ torpağı herakl sütunlarından sonra başlanır. Platonun Fasislə herakl sütunları arasında yaşaması onu göstərir ki, Platon o dünyada yaşayır və bu dünyadakı yazılanlar bilavasitə vəhy vasitəsi ilə yazılmışdır. Qeyd edək ki, misirlilər, babillilər və s. xalqlar da öz mədəniyyətlərinə Allahdan gələn vəhy kimi baxırdılar.

        Pompey Troqa (e. ə. I, e. I əsr) albanların Fessaliyadan gəldiyini söyləyir. Herodot Alpan kəndindən söz açarkən oradakı dar keçidi, burada ucaldılmış heraklın səcdəgahı və Eta dağı ilə işarələndirərək yazır ki, əvvəllər burada qapı və divar vardı və onu fessaliyalılardan qorumaq üçün tikmişdilər (Poliqimiya, 106). Fessaliya Yunanıstan ərazisidir və Herodota görə Enien”, yəni yunanlar Ellin tayfası olub Eta və Ofras dağları ərazisində yaşayırlar. Lakin Fessaliyada kentavrların da yaşaması onu göstərir ki, burada söhbət ruhlar dünyasından gedir. Kentavrlar - yarıinsan, yarıat olan məxluqlardır ki, bu, «kainat atı»nı” özünə birləşdirmiş Əmanın nəsli mənasındadır (Bax.F.G.«Qor Əman»”). Qeyd edək ki, Məhəmməd peyğəmbərin, yuxuda ikən Buraq adlı insanbaşlı madyan ata minib göyə qalxması, Buraqın kentavr olması deməkdir.

       Qellanikə (e.ə. V əsr) görə yunanların Nuhu sayılan Devkalionun gəmisi Parnas dağlarına yox, Fessaliyadakı Otris dağlarında yerə enmişdir. Herodot qeyd edir ki, «nə vaxtsa Fessaliya, hər tərəfdən Ossa, Pelion, Olimp, Pind və Otris dağları ilə bağlanmış böyük göl, yaxud daxili dəniz idi və bu dağlar arasında su üçün keçid yox idi. Sonradan fessaliyalıların dediklərinə görə, dəniz Allahı olan və zəlzələ yaradan Poseydon dağlarda dar Tempey dərəsini açaraq gölə çıxış verdi. O vaxtdan burada Peney çayı axdı və Fessaliya düzənliyi qurudu»”. Zeusin və digər Allahların Olimp dağlarında yaşadığını nəzərə alsaq, başa düşərik ki, burada da söhbət məhz göydə yaradılmış ruhlar dünyasından gedir.  Belə çıxır ki, iki dünya arasında  qapı yaratmış Əman Allahı burada Poseydon kimi, Oziri çayı isə Peney çayı kimi göstərilir.  Devkalionun Prometeyin oğlu olması və onun Ftiyada (Fessaliya) şahlıq etməsi, təbii ki, buradakı hadisələrin Qafqaz dağlarında getməsinə işarədir. Bilirik ki, Qafqaz dağlarına Azərbaycanlılar Fit, ərəblər Cəbəl əl Fəth və s. deyirdilər. Cəbəl adının Qəbələ - Xavila, yəni göydəki Qaba aləm olması, Fessaliyanın, Olimpin, Atlantida, Semiramida və s. kimi mifik dünyaların da Qaba aləmlə eyniliyi deməkdir. Bu isə onu bildirir ki, Fit adı Prometeyin atası və türklərin əcdadı olan Yafət adı ilə bağlıdır. Strabon «Coğrafiyası»nda” qeyd edir ki, kadus, amard və s. tayfalar Zaqr və Nifat dağlarına səpələnmişlər (XI: 13/3). Nifat adı qədim Misirin baş Allahı olan Amonun (Əman) vətənidir və mənbələrdə o, Napatlı Amon adlanır. Bibliyada da Niftalı, yəni Napat elinin adı Zavulon/Savalan torpaqları ilə bir yerdə çəkilir. Belə çıxır ki, həqiqi Misir, yəni Equpet elə Napat elidir. Bu ölkəni Ta-Mar, yəni Ata Marlar da adlandırırlar ki, sonradan mar sözünün «irəm, rum» variantı ruhlar dünyasına aid olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Əman Adəmi yaratdıqda, özünü Pta adlandıraraq Platon materiyası adından çıxış etmiş, bu materiyanın öz içində Əmana tabe olan bir cüt əl, yəni «Aşiratın barmaqları»nı əmələ gətirmişdir. Sonradan «Aşiratın barmaqları» Əmanın əllərinin hərəkətini təkrar edərək materiyadan başı göylərə çatan Adəmi yaratmışdır.

       Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, əsil Adəm nəsli, yeri-göyü özünə tabe etmiş Azəri türkləri - pir,şıx, seyidlərin Niftalı elidir və məhz bu xüsusiyyətlərinə görə onlar bütün dünyaya 5000 il ağalıq etmişlər. Orta əsrlərdə dünyaya hökmranlıq üçün yayılmış eftalitlərə, yəni «Fəti el ata”»larına abdal da demişlər ki, biz bu haqda artıq yazmışıq. Çinlilər eftalitləri eta/ada/yada adı ilə çağırırdılar ki, bu da ata, ya ata mənasındadır. Bu nəslin hun adlanması da, onların göydən gələn nəsil olması ilə əlaqədardır. Eftalitlərin bir qolunun kuşan adlanması kuşan şahlarının kassi adı ilə bağlılığı deməkdir.

                         

       Ardı - "AZƏR ALLAHININ TARİXİ-2" -də